OMAŽ JEDNOM OD KLJUČNIH NOSILACA RAZVOJA CRNE GORE

Piše: Velizar Radonjić© 

OGP TITOGRAD

·         Opšte građevinsko preduzeće „Titograd“, najstarije i najveće građevinsko preduzeće u poratnoj Crnoj Gori, osnovano je 02. aprila 1946. godine. Prije trideset godina, 05. avgusta 1987. godine, preduzeće je izbrisano sa privredne mape Crne Gore. Ovaj članak je podsjećanje na prve poratne graditelje. Omaž jednom od ključnih nosilaca razvoja Crne Gore.

Kraj Drugog svjetskog rata Crna Gora je dočekala razorena i osiromašena. Dovoljno je pomenuti da je slobodu dočekala bez i jednog metra asvalta ili podatak da je Podgorica bombardovana više od 70 puta. Trebalo je, po ko zna koji put u hiljadugodišnjoj istoriji, poput Feniksa ustati iz pepela, obnoviti i izgraditi Zemlju.

Podgorica nakon oslobođenja u decembru 1944 godine (foto: http://znaci.net/images/12657.jpg)

Uporedo sa obnovom i izgradnjom Zemlje, izgrađivane su prve institucije i osnivana prva preduzeća. Među prvim institucijama nove države osnovano je Ministarstvo građevina. Vršenje operativnog (privrednog) dijela poslovanja Ministarstva, povjereno je novoosnovanim preduzećima, među njima i Zemaljskom građevinskom preduzeću Crne Gore (ZGRAP).

Osnivanje ZGRAP-a

Ministarski savjet Narodne Republike Crne Gore 02. aprila 1946. godine propisuje Uredbu o osnivanju Zemaljskog građevinskog preduzeća Crne Gore (ZGRAP) sa sjedištem u Podgorici. Uredba je objavljena u Službenom listu NRCG broj 10/46. Preduzeće je osnovano za izvođenje građevinskih radova na teritoriji NRCG. Uredbom je propisano da je ZGRAP samostalna privredna ustanova koja posluje na komercijalnoj osnovi, sa osnovnom glavnicom od deset miliona dinara koje daje Vlada NRCG.

Uredba o osnivanju ZGRAP-a, Sl.list NRCG broj 10/1946.g.

Uredba, dalje, propisuje da ZGRAP-om rukovodi direktor i upravni odbor, koje imenuje Ministar građevina. Za prvog direktora ZGRAP-a imenovan je ugledni arhitekta Periša Vukotić.

Obnova i  izgradnja

Osnivanjem ZGRAP-a počinje obnova i izgradnja poratne Crne Gore. Njegov razvojni put je istovremeno i razvojni put Crne Gore i obrnuto.

Počelo je sa poratnim zanosom i elanom, bez opreme i mehanizacije, uz pomoć „štapa i kanapa“. Izuzimajući nekoliko trofejnih „murhila“ i „čepela“  ključna „mehanizacija“ su bile konjske zaprege kojima su upravljali kočijaši Jako Maraš, Ćazim Ćako Hasić... Zaprege su činili rasni štajerski konji: Fuks, Šime, Bećo, Ćoro, Avgust... Gradilišni transport se vršio ručno: koturačama umjesto dizalica, japanerima, tragačima, kolicima i na leđima. Umjesto bušaćih garnitura koristili su štamp i malj, a najveći dio ručnih alata su pravili majstori - kovači i bravari u zanatskim radionicama ZGRAP-a.

Hroničari toga vremena su zabilježili imena radnika sa po dvadeset i više udarničkih značaka: vozači Radovan Brajović i Milija Jovanović, fasader Đorđije Marić, osamnaestogodišnji Veso Kovačević, zidari  Milovan Šunjević i Đuro Orlić... Najstariji radnici ovog preduzeća koji su u njemu proveli po 30 do 40 godina, odnosno čitav svoj radni vijek bili su: Gojko Marković, Radomir Maraš, Rajko Jelušić, Marko Maraš, Ćazim Hasić, Gano Abdić, Jovan Đurković, Amo Džaferadžović, Vojislav Radetić, Milojka Vujović...

Prvi značajniji objekti su građeni u Mirkovoj (Novoj) varoši: u ulici Slobode, Njegoševoj i na Lenjinovom bulevaru. Pored stambenih zgrada, među prvim objektima su izgrađeni hotel „Crna Gora“, Pošta, Narodna banka CG, Skupština CG, Izvršno vijeće CG, Narodno pozorište... Najznačajnije od njih je projektovao arhitekta Vujadin Popović. Postavio je i urbanističku matricu novog Titograda.

Lenjinov bulevar (hotel „Crna Gora“, Pošta, Narodna banka, Skupština). U pozadini je dio grada preko Morače sa „Kamenom kućom“ i zgradom Ministarstva unutrašnjih poslova.

Pored stambenih i administrativnih objekata počinje izgradnja novih fabrika, hidroelektrana, obnova porušenih, a potom i izgradnja novih puteva i mostova. Gradi se „Elastik“, „Radoje Dakić“, Pamučni kombinat, Hidroelektrane Mušovića rijeka i Slap na Zeti, a 1953. godine počinje izgradnja Jadranske magistrale – saobraćajne kičme Crne Gore.

ZGRAP, koji je 1951. godine  promijenio naziv u Opšte građevinsko preduzeće „Titograd“, u svemu tome igra jednu od glavnih uloga. Da bi se odgovorilo potrebama razvoja Zemlje, uporedo se radi i na razvoju preduzeća, organizacionom i kadrovskom jačanju i opremanju. Pripajaju mu se manja preduzeća iz Titograda, Spuža, Kotora, Cetinja i Bara. Počinje  nabavka prvih mašina, vozila i opreme, prave se radionice, osnivaju novi pogoni, osposobljavaju zanatlije i majstori, školuju prvi tehničari.

Prvi organi upravljanja

U skladu sa novim propisima biraju se i organi upravljanja: 03. septembra 1950. godine izabran je prvi Radnički savjet i prvi Upravni odbor. Za prvog predsjednika radničkog savjeta izabran je Jovan Backović, a za prvog predsjednika Upravnog odbora Rade Milić.

Primjereno vremenu radnici su, više nego jednom, istinski odlučivali o mnogim važnim pitanjima koja su uticala na sudbinu preduzeća. Hroničari su zabilježili da je 2. marta 1953. godine održan prvi referendum u Crnoj Gori. Na njemu su radnici OGP Titograd, na predlog Radničkog savjeta, odlučivali o raspodjeli sredstava viška fonda plata. Odlučili su da se manji dio podijeli kao višak. Najveći dio je izdvojen za nabavku nove i remont postojeće opreme, dio je ustupljen Gradu za stambenu izgradnju, data je pomoć sportskim organizacijama, Domu učenika u privredi i pomoć porodicama stradalim u poplavama u Zeti.

Tokom decenija postojanja preduzeće je više puta imalo i periode ozbiljnih kriza. 

Jedan od radničkih skupova OGP „Titograd“ sa početka 80-ih

Prva ozbiljna kriza bila je 1955. i 1956. godine. Zbog visokih gubitaka opštinske vlasti su 1956. godine predložile da se OGP „Titograd“ likvidira. Radnički savjet je odbio taj predlog i donio odluku da se radnici ne otpuštaju, da se rashoduju sva sredstva koja nijesu u upotrebi, uvedene su brojne mjere na drugačijem i efikasnijem organizovanju. Odlučili su da za vrijeme do izlaska iz krize primaju samo 40% plate... Koliko je ova odluka bila ispravna pokazalo se već naredne 1957. godine kada je iskazana dobit od 28 miliona dinara. Dobit je raspoređena za nabavku nove mehanizacije i otvaranje radničkog restorana.

Organizovanje i osposobljavanje Preduzeća

Rast preduzeća i povećanje broja upošljenih su uslovili i podjelu preduzeća na više cjelina, organizovanih prije svega prema djelatnosti: visokogradnja, niskogradnja, mehanizacija, pogoni zidara, tesara, armirači, električari, društveni standard, biro za projektovanje, proizvodnja građevinskog materijala... Organizovanje ekonomskih jedinica, koje su kasnije prerasle u radne jedinice, počelo je 1961. godine. Način obračuna i raspodjele dohotka na nivou preduzeća i između radnih jedinica, po modelu tadašnjeg direktora Branka Mijuškovića, služio je kao primjer na nivou tadašnjeg građevinarstva Jugoslavije. Početkom 70-ih izvršena je reorganizacija prema novom Ustavu SFRJ, a kasnije i prema Zakonu o udruženom radu.

OGP „Titograd“ je saglasno Ustavu i Zakonu organizovano kao radna organizacija sa specijalizovanim OOUR-ima (organizacione, funkcionalne i ekonomske cjeline): Visokogradnja, Fabrika stanova, Niskogradnja, Mehanizacija, Armirači, Električari, PROGRAMAT (proizvodnja građevinskog materijala), Biro za projektovanje, Društveni standard i Radna zajednica zajedničkih službi. U tom periodu je imao 3.000 do 3.500 radnika. U repro-lancu je upošljavao još 3.000 do 5.000 (kako u kom periodu) radnika raznih struka i specijalnosti.

Nakon katastrofalnog zemljotresa koji je 1979. godine zadesio Crnu Goru, crnogorsko građevinarstvo je dobilo značajne kredite i pomoć za opremanje i osposobljavanje za obnovu postradalog područja. Nabavljene su mašine najpoznatijih svjetskih brendova: „Comatsu“, „Atlas-Copco“, „Potain“, „Steyer“, „Mercedes“, „Kamaz“, nove asvaltne baze i spregovi za ugradnju asvalta, modernizovana je Fabrika stanova u Spužu... Vlada SSSR-a je Crnoj Gori poklonila opremu za fabriku stanova, vrijednu cca 6 miliona dolara, koja je ustupljena ovom preduzeću.

Dio opreme kupljene početkom 80-ih

Uporedo sa tehničkim i tehnološkim jačanjem, preduzeće je jačalo i kadrovski. Upošljavani su visokoobrazovani kadrovi svih struka, prije svega inženjeri arhitektonske, građevinske, mašinske i elektro struke. Redovno su dodjeljivane stipendije studentima tehničkih fakulteta svih potrebnih struka. Organizovano je i stručno obrazovanje i osposobljavanje proizvodnih radnika...

Kapaciteti

Sa novom opremom, kvalifikovanim i visokokvalifikovanim radnicima i stručnim kadrovima, Preduzeće je početkom 80-ih imalo kapacitete za izvođenje najsloženijih objekata u visokogradnji i niskogradnji u Crnoj Gori i šire. Posmatrano iz sadašnjih crnogorskih uslova, mnogi podaci o ukupnim potencijalima ovog kolektiva izgledaju kao naučna fantastika. Primjera radi upošljavali su oko 100 diplomiranihh inženjera i inženjera raznih struka, oko 50 pravnika i ekonomista, par stotina tehničara i poslovođa...

Fabrika stanova u Spužu

Gradilište Blok V u Titogradu

U oblasti visokogradnje (u klasičnoj i industrijskoj gradnji) imalo je kapacitete za građenje cca 1200 do 1500 stanova godišnje i još najmanje 30.000m2 poslovnog prostora svih namjena. Tome treba dodati i opremu fabrike stanova dobijene iz SSSR-a kapaciteta još 600 stanova godišnje.

Niskogradnja je sa novom mehanizacijom, četiri asvaltne baze i većim brojem drobiličnih postrojenja, separacija i betonjerki godišnje mogla da gradi najmanje 30 kilometara magistralnih i regionalnih puteva.

Sa gradilišta u niskogradnji

 Kapaciteti mehanizacije su, takođe, bili na zavidnom nivou: buldozeri  1.000.000m3, iskopa, kompresori 450.000m3, utovarne lopate 1.100.000, a bageri 90.000m3. Kamioni kiperi 3.000.000t/km a vozila za pevoz betona još 2.500.000t/km. Kranske dizalice su imale kapacitet 70.000m3, a kranovi za opsluživanje  u visokogradnji 75.000m2 stambenog prostora.

Proizvodnja građevinskog materijala, ne računajući separacije i betonjerke u sastavu niskogradnje, imala je kapacitete od 180.000m3 rječnog i mljevenog agregata, što je dovoljno za izgradnju 270.000m2 stambenog prostora ili 5.200 stanova. Uz to se proizvodilo još 36.000 metara betonskih cijevi raznih profila, 7.000.000 komada betonskih blokova, 36.000 metara ivičnjaka... U ovom pogonu su se proizvodili i betonski tegovi za „Obodove“ veš mašine.

Izgradnju objekata u visokogradnji i niskogradnji su pratili i odgovarajući kapaciteti armirača i električara.

    Proizvodnja betonskih prefabrikata

                            Armirački radovi na postrojenjima Kombinata aluminijuma u Titogradu

Priroda djelatnosti i uslovi rada nametnuli su potrebu formiranja posebnog dijela preduzeća za usluge smještaja radnika na gradilištima, njihovu ishranu i pripremanje toplih obroka za sve zaposlene. Pripremali su oko 2.000.000 obroka godišnje. U njihovom sastavu je početkom osamdesetih poslovalo i odmaralište u Bečićima sa savremenom kuhinjom, restoranom i 180 ležaja.

Odmaralište u Bečićima

Posebno važan dio kolektiova bio je Biro za projektovanje. Upošljavao je 15 do 20 inženjera i 20 do 25 tehničara raznih struka. Projektovali su sve vrste objekata u visokogradnji: stambene, ugostiteljske, poslovne, sportske, obrazovne i druge objekte.

BIRO ZA PROJEKTOVANJE: arh. Ljubo Dušanov Stjepčević i tehničari Zora Popović i Jakup Hakramaj

 Sportski centar “Morača” – konkursni rad, autor arh. Predrag Miško Dmitrović, Biro za projektovanje OGP “Titograd”

Radna zajednica zajedničkih službi je bila stručni servis preduzeća. U njenom sastavu je organizovana tehnička priprema – inženjering, služba zaštite na radu, finansijska operativa, komercijala, pravni i kadrovski poslovi, knjigovodstvo, poslovi opšte narodne odbrane i civilne zaštite, stručno-administrativni poslovi za potrebe poslovodnih organa, organa upravljanja i političkh organizacija na nivou preduzeća i redakcija lista.

SLUŽBA TEHNIČKE PRIPREME: arh. Dževdana Đukanović i Dimitrije Peličić ing.građ.

OGP je bilo dio sistema udruženog crnogorskog građevinarstva, organizovanog u SOUR „Lovćeninvest“.

Sa organizacionim, tehnološkim i kadrovskim jačanjem preduzeće je počelo da nastupa i na inostranom tržištu. Počelo se, polovinom 70-ih,  upućivanjem radnika posredstvom „Centroprojekta“ iz Beograda na gradilišta u Libiji, a zatim sa ostalim crnogorskim građevinarima organizovanim u „Lovćeninvestu“, posredstvom „Montexa“, na gradilišta u Raskazovu i Moskvi (SSSR).

Društvene aktivnosti, društveni standard, infomisanje...

Preduzeće je imalo jake društveno političke organizacije, koje su bile aktivni sudionici svih procesa u razvoju preduzeća.

Sindikat je posebne rezultate pokazao u stvaranju boljih i humanijih uslova rada na gradilištima i boljih uslova smještaja i ishrane radnika na terenu. Posebno polje njihovih aktivnosti je bilo učešće na radno proizvodnim takmičenjima (susreti građevinara na nivou Crne Gore i Jugoslavije). Radnici OGP-a se sa ovih takmičenja nikada nijesu vratili bez trofeja, posebno ekipe armirača. Ostalo je zabilježeno i da je Radomir Maraš na jednom jugoslovenskom takmičenju za sedam sati omalterisao 107m2 zida. Ovo preduzeće je 1983.godine bilo domaćin i organizator XV susreta Građevinara Jugoslavije.  

Svečana akademija povodom otvaranja XV Susreta građevinara Jugoslavije 23.09.1983.godine u Titogradu, Susrete otvara potpredsjednik Jugoslovenske vlade Dr Mijat Šuković

Preduzeće je imalo svoje sportsko društvo sa klubovima za mali fudbal, rukomet, kuglanje, stoni tenis, šah i odbojku.

Ekipa u malom fudbalu 

U jednom periodu je postojalo i kulturno umjetničko društvo sa dramskom i recitatorskom sekcijom. Učestvovali su na opštinskim takmičenjima, a 1975.godine su imali zapažen nastup na V festivalu dramskih amatera u Bijelom Polju sa dramom „Teška vremena“ od Mateja Bora u režiji Veselina Rakčevića. Bilo je i afirmisanih umjetnika. Jedan od njih je bio tehničar Božidar Marković, upravnik betonjerke, pjesnik i slikar.

Pjesnik i slikar Božidar Martković

Posebno treba istaći da je za četrdeset godina postojanja ovog kolektiva podijeljeno više od 700 stanova, hiljade radnika je dobilo stambene kredite i još toliko pomoć u građevinskom materijalu.

Preduzeće je svoju zdravstvenu službu sa ambulantom opšte medicine i stomatološkom ambulantom. Imalo je ambulantu sa dva tehničara i na gradilištu Lutovo.

Preduzeće je imalo i svoj mjesečni  list „TITOGRAD“, pokrenut 1979. godine. Glavni i odgovorni urednik bio je Rajko Pavićević.

Rad ovog preduzeća je zabilježen u mnogorafijama, izdatim povodom tridesete i tzridesetpete godišnjice osnivanja. Povodom četrdesete godišnjice, u režiji Momira Matovića, snimljen je 16-minutni dokumentarni film, a pjesnik Jevrem Brković je napisao „Poemu o graditeljstvu“.  Treba pomenuti i da je proslavljeni crnogorski sineasta Vlatko Gilić, na gradilištu pruge Beograd-Bar u Lutovu, 1969. godine snimio dokumentarni film „Zategni Dele“.

Reference za poštovanje

Dugačak je spisak objekata koje je ovo preduzeće izvelo za više od četiri decenije postojanja i rada. To su hiljade stanova u Titogradu, Danilovgradu, Baru, Cetinju, Mojkovcu, Pljevljima, Skoplju..., škole, zdravstvene ustanove, industrijski objekti, hoteli, sportski objekti, spomenisi, stotine kilometara puteva, desetine kilometara pruge, brojni tuneli, mostovi...

Pomenuću samo najznačajnije: skoro svi stambeni objekti u Mirkovoj varoši i dijelu grada „Preko Morače“, Stambeni blok V sa 1700 stanova, stambeni blokovi 3, 13, 18/19, 7... u Titogradu.

Blok V u Titogradu

Nove Plužine

Zatim čitav jedan grad – Nove Plužine: stanovi, škola, dom zdravlja, hotel...

Slijede objekti Izvršnog vijeća CG, Skupštine CG, Centralne banke, Glavna Pošta, „Lovćen“ osiguranje u ulici Marka Miljanova, Fond PIO, zgrada u kojoj je sada Vrhovni sud CG...

Klinički centar

Panorama Titograda – dio grada „Preko Morače“

Na spisku značajnih objekata su hotel „Crna Gora“, hotelski kompleks u Bečićima, hoteli „Zlatica“, „Zeta“, „Albatros“, „Lido“, „Mojkovac“. Zatim Klinički centar, nekoliko domova zdravlja u Titogradu, Danilovgradu, Plužinama.., stari objekat Crnogorskog narodnog pozorišta, Dom omladine (KIC) „Budo Tomović“, Dom kulture u Golubovcima, zgrada Tehničkog fakulteta, studentski domovi u Titogradu, nekoliko osnovnih i srednjih škola... Robna kuća „Beko“, Autobuska stanica u Titogradu, Sportski centar „Morača“.

Njegošev mauzolej na Lovćenu, rad Ivana Meštrovića, spomenik Partizanu borcu na brdu Gorica, rad arhitekte Vojislava Đokića i vajara Draga Đurovića i spomenik u Danilovgradu, rad vajara Draga Đurovića su dio referenci ovog kolektiva.

 Njegošev mauzolej na Lovćenu            

                            

Na listi izgrađenih industrijskih objekata se nalaze Duvanksi kombinat, Pamučni kombinat, Fabrika trikotaže, vinarski podrumi, više objekata Kombinata aluminijuma, dio objekata Željezare u Nikšiću, Fabrika stočne hrane u Spužu, Flotacija rudnika olova i cinka u Mojkovcu...

Iza ovog preduzeća su ostale stotine kilometara izgrađenih puteva, desetine mostova, velikih i malih tunela... na više dionica Jadranske magistrale, zatim dionice na putnim pravcima Nikšić – Plužine, Plužine – Šćepan Polje,  Nikšić – Titograd, Titograd – Cetinje, Cetinje – Budva, Bar – Ulcinj, Murino – Plav – Gusinje... Mostovi  na Limu, Ibru, Pepića rijeci, na rijeci Dolji, devet mostova na putu Mioska –Šavnik... 

Put Bar -Ulcinj

Pruga Beograd-Bar, dionica Lutovo

Ovim preduzećem je, za 41 godinu postojanja, rukovodio 21 direktor: Periša Vukotić, Novica Vušović, Milenko Dujović, Dimitrije Milenković, Đokica Jovanović, Andrija Petričević, Trifun Sekulović, Vuko Vučinić, Vlado Jovanović, Ilija Vujović, Vojislav Pejović, Branko Mijušković, Marko Leković, Ivan Ponomarev, Vojislav Musa Mugoša, Milutin Šabanović, Veljko Pavićević, Branislav Milašinović, Rade Đuričković i Gojko Milojko.

Neka mi ne bude zamjereno što ću, zbog ograničenog prostora,  pomenuti samo dio tehničara i inženjera koji su rukovodili novoosnovanim pogonima i izgradnjom najsloženijih objekata: Gojko Prelević, Mijo Jovanović, Dragoljub Marjanović, Biserka Vukadinović, Svetozar Poleksić, Branko Ražnatović, Vladimir Ivanov, Pavle Šoć, Milan Vujošević, Vidoje Janković, Vukota Kankaraš, Mirko Rakčević...i desetine drugih.   

Priznanja i odlikovanja

Ovakve reference nijesu ostale bez društvenih priznanja i odlikovanja. Preduzeće je 1963. godine odlikovano Ordenom bratstva i jedinstva sa srebrnim vijencem, a 1971. godine je dobilo nagradu Oslobođenja Titograda, zatim brojne plakete, diplome i druga priznanja. Više stotina radnika je, takođe, odlikovano ordenima i medaljama: Orden zasluga za narod za srebrnim zracima dodijeljenom prvom direktoru Periši Vukotiću, sedam drugih ordena različitih stepena je dobilo više od stotinu radnika i još najmanje toliko medalja zasluga za narod i medalja rada.

  

  

Početak kraja

Krediti dobijeni za opremanje i osposobljavanje na obnovi poslije zemljotresa iz 1979.godine, trebali su da budu odskočna daska za preduzeće. Umjesto toga pretvorili su se u omču oko vrata. Nekoliko godina kasnije i ostalim crnogorskim građevinarima.

Crnogorski građevinari su nabavili savremenu opremu i ušli u dužničko ropstvo. Poslovi na obnovi su, na osnovu međurepubličkih dogovora i sporazuma, ustupljeni građevinskoj operativi izvan Crne Gore. Bio je to jedinstven primjer u onoj Jugoslaviji da je domicilna operativa upošljena sa nekih 30 do 40% svojih kapaciteta, a da se dvije trećine poslova za koje je obezbijeđen novac, ustupa operativi sa strane. Tome treba dodati i staru praksu da domaća operativa dobija samo one poslove za koje nema tehničke dokumentacije, novca ili drugih uslova za nesmetano izvođenje radova. Naravno, ne smiju se zaobići i unutrašnji problemi kojih je u ovom kolektivu bilo puno.

Koliko se Crna Gora maćehinski odnosila prema domaćim građevinarima najbolje govori podatak da je polovinom 1987. godine na KEP-u (Komisija za ekonomska pitanja crnogorske vlade) promovisana ideja da treba zavesti stečaj nad cjelokupnim crnogorskim građevinarstvom. Zdrave kapacitete treba pripojiti građevinskoj operativi Makedonije ili Srbije, predlagali su najodgovorniji.

Obaveze po kreditima su se gomilale, neupošljenost je bila sve veća, samim tim i gubici. Finale je bila odluka opštinskih vlasti o stečaju, pa je Okružni privredni sud u Titogradu, rješenjem St. broj 2/87 od 05.avgusta 1987. godine, u ovom kolektivu otvorio stečajni postupak Za stečajnog upravnika je imenovan dotadašnji pomoćnik generalnog direktora za pravne poslove Dr Rajko Milović. Bio je to početak kraja čitavog repro lanca i početak kraja nekada respektabilne crnogorske građevinske operative, na kraju i crnogorske ekonomije.

Odluka o stečaju je bila politička a ne ekonomska odluka koja bi zaštitila društvenu imovinu i povjerioce. To potvrđuje i nekoliko činjenica: ukupan iznos razlike u cijeni za izgradnju stanova u Titogradu je bio veći od iznosa sredstava traženih sanacionim programom. SIZ stanovanja je ovu razliku isplatio preduzeću u stečaju koje je završavalo započete objekte. Uz to treba podsjetiti da pojedini investitoriu nikada nijesu izmirili dug prema OGP-u, kao na primjer kredit i razliku u cijeni za izgradnju Sportskog centra „Morača“ u iznosu od nekih 30 - 35% ukupne vrijednosti objekta, dio izvedenih radova na Leksikografskom zavodu, Bulevaru Radoje Dakić...

Najveći dio radnika je ostao bez posla, razišli se „ko rakova djeca“. Manji dio je privremeno angažovan u preduzeću u stečaju, a dio u novoosnovanom preduzeću „Gorica“.

Nešto opreme je ustupljeno novoosnovanom preduzeću. Ostalo je rasprodato, često i kao staro gvožđe. Pojedine izuzetno atraktivne lokacije je prisvojio Glavni grad, fondovi, povjerioci...

 Sportski centar „Morača“ čija je trećina građena na račun radnika OGP „Titograd“

Preduzeća iz repro lanca, kao na primjer „Servisimport“, građevinska stolarija INIS „Marko Radović“, Preduzeće za završne radove „Lovćen“..., koja su podržala uvođenje stečaja, nedugo zatim su doživjela sličnu sudbinu jer su i do 80% prihoda  ostvarivali na poslovima sa OGP „Titograd“, a  sa stečajem su ostali bez tržišta.

***

Tako je prije trideset godina, na način koji nije trebalo dopustiti, ugašen kolektiv čiji je razvoj više od četiri decenije bio prepleten sa razvojem Crne Gore. I ja sam 16 godina proveo na gradilištima Lutovo i Bogetići i Radnoj zajednici ovog preduzeća. Zato sam osjećao potrebu i obavezu da napišem ovaj članak. Da ostane zapisano da su u Crnoj Gori, nekada davno, postajali i neki drugi i drugačiji graditelji. Graditelji kojima su i Grad i Država ostali dužni. Kao što reče pjesnik u „Poemi o graditeljstvu: „ ...Gradili ste srcem, kako ste umjeli / Vi nijeste nikom, vama se je dužno...“  

Izvori podataka: monografije OGP „Titograd“, grupa autora,1976.g.  i GRO „Titograd“, grupa autora 1981.g.; privatni arhiv V. Radonjića.

Fotografije: monografije OGP „Titograd“ i GRO „Titograd“ – autori Milan Pešić, Velizar Radonjić, Momir Matović, Mensud Krpuljević; privatni arhiv V. Radonjića

Objavljeno u časopisu POGLED koji izdaje inženejrska komora Crne Gore, br. 20,2017. godine

ZAKON (DIS)KONTINUITETA

Intervju sa ministrom Pavlem Radulovićem o predlogu Zakona o uređenju i izgradnji

Ovaj intervju je napravljen za časopis POGLED koji izdaje Inženjerska komora Crne Gore a u funkciji ukupne javne rasprave o novom Zakonu. Na žalost, Uređivački odbor Časopisa je odlučio da intervju ne bude objavljen. Zato, zbog obaveze prema sagovorniku i ozbiljnosti teme o kojoj je vođen razgovor intervju objavljujem na ovaj način.


Velizar Radonjić

ZAKON 

(DIS)KONTINUITETA

·         Ministarstvo održivog razvoja i turizma predložilo je, početkom aprila, „Zakon o planiranju i izgradnji“ kojim se uređuju pitanja od značaja za planiranje, uređenje i zaštitu prostora, uređivanje građevinskog zemljišta, oblast projektovanja i građenja objekata, zatim uslovi i licence za obavljanje djelatnosti projektovanja i građenja, organizovanje inženjerske komore i njena ovlašćenja, legalizacija nelegalnih objekata, inspekcijski nadzor u oblasti planiranja i građenja…

·         O predloženom Zakonu iz “prve ruke” sa ministrom Održivog razvoja i turizma, Pavlem Radulovićem.

Ministar Pavle Radulović (foto: GOV.ME)

v  Gospodine ministre, hvala što se odazvali pozivu da članovima Inženjerske komore predstavite predloženi Zakon. Možete li u par rečenica predstaviti duh predloženog zakona, osnovne ciljeve i razloge za njegovo donošenje, posebno razloge za diskontinuitet u odnosu na dosadašnje zakone?

            Na početku moram istaći da, iako u nekim ključnim elementima različit od važećeg zakonskog rješenja, novi Zakon ne predstavlja diskontinuitet u odnosu na dosadašnje zakone. Sve ono što je dobro funkcionisalo ili što se moglo dodatno unaprijediti, zadržano je. Međutim, djelovi sistema planiranja i izgradnje koji su u prethodnom zakonu dosegli svoje limite efikasnosti, kao i oni koji se nisu pokazali kao adekvatni, a ovdje u prvom redu mislim na pitanja načina izrade planske dokumentacije i pitanja administrativnih barijera, morali su biti korjenito preispitani. Korištene su uporedne prakse, identifikovane kritične tačke sistema, objektivno sagledane mogućnosti i kapaciteti i predloženo jedno rješenje za koje vjerujem da će obezbijediti četiri elementa, koja smo postavili kao osnovne ciljeve novog zakona, a to su: bolji kvalitet planske dokumentacije, kvalitetniji izgrađeni prostor, efikasniji sistem nadzora i kontrole u oblasti izgradnje i, možda i najbitnije, identifikovanje pojedinačne odgovornosti za sve što se dešava u prostoru. 

            Ako želimo jasan, transparentan, efikasan sistem planiranja i izgradnje, primjeren s jedne strane tržišnom načinu privređivanja, a sa druge težnjom ka održivom razvoju, fokus politike u ovoj oblasti mora biti usmjeren na  jednovremeno obezbjeđenje kvalitetne planske dokumentacije za teritoriju cijele Države, propisivanje smjernica za unaprijeđenje kvaliteta izgrađenog prostora i jasnih pravila građenja, na afirmisanje prostornog identiteta države, na davanje adekvatnih i stručnih odgovora na prostorne izazove, kao i na eliminaciju bespotrebnih administrativnih procedura pri građenju objekata. Sve su to elementi za koje smo tražili adekvatna rješenja, a koja su pretočena u norme novog Zakona.

Osnovna načela planranja i izgradnje

v  Članom 3. ponuđenog predloga definisana su osnovna načela na kojima se zasnivaju planiranje prostora i izgradnja objekata. Da li predložene norme obezbjeđuju ostvarivanje ovih načela, prije svega: prostornu održivost; ostvarivanje i zaštitu javnog interesa; pretpostavke za ravnomjerniji razvoj svih djelova Crne Gore; zaštitu obalnog područja mora; zaštitu graditeljskog nasljeđa i kulturne baštine?

Načela koja nabrajate zapravo su instrumenti pomoću kojih se ostvaruju ciljevi planiranja prostora i izgradnje objekata, a to su ravnomjeran i regionalno uravnotežen prostorni razvoj, racionalno i efikasno korišćenje i očuvanje prostornih potencijala, njegovanje i razvijanje regionalnih prostornih osobenosti, identiteta i ambijentalnih svojstava područja, zaštita i unapređenje kulturnih dobara i podsticanje investicionog ambijenta.

            Kao jedan od primjera na koji način će novi Zakon pokušati da obezbijedi pretpostavke za ravnomjerniji razvoj svih djelova Crne Gore istakao bih činjenicu da će, implementacijom ovog zakona, po prvi put biti donešen regulacioni planski dokument za cjelokupnu teritoriju Države, koji će integralno sagledati sve raspoložive prostorne resurse, mogućnosti, konflikte u prostoru, i dati jedno cjelovito plansko rješenje, koje će biti odraz svih važećih strategija i sektorskih politika koje potenciraju upravo regionalnu uravnoteženost, ali i najboljih znanja i iskustava iz planerske struke. Smatram da  crnogorski prostor, koji je nevelik, ali po svojoj ljepoti jedinstven, obavezuje da se njime bave najbolji i najiskusniji eksperti, koje ćemo tražiti ne samo među našim urbanistima i planerima, već i među svjetskom planerskom elitom.

v  Koliko je ovaj zakon u funkciji podsticanja investicione aktivnosti u Crnoj Gori, a posebno u funkciji razvoja privrednih društava koja se bave građevinskom djelatnošću?

            Po pitanju unapređenja poslovnog ambijenta u Crnoj Gori, odnosno stvaranja uslova za podsticanje preduzetničke inicijative i ulaganja  kapitala, smatram da su ovim zakonom učinjeni značajni pomaci, a koji su zapravo nastavak reformi započetih u prethodnom periodu. U našem fokusu bilo je otklanjanje problema  u komunikaciji između organa i institucija koji učestvuju u postupku izgradnje objekata, skraćenje rokova za započinjanje izgradnje, ali bez pravljenja kompromisa po pitanju kvaliteta izgrađenog prostora, njegove usklađenosti sa planskom dokumentacijom ili tehničkim standardima i normama.

Cijenim da će sve navedeno obezbijediti stabilnost i sigurnost sistema, a to su neophodni preduslovi za privlačenje investicija. Ovi preduslovi omogućavaju konkurentnost Crne Gore na investicionom tržištu.

Hoće li predložene norme obezbijediti zaštitu obalnog područja mora?

-Panorama Bokokotorskog zaliva-

v  Članom 4. predloženog zakona utvrđen je popis objekata od interesa za Crnu Goru i objekata od lokalnog interesa. Koji su razlozi opredijelili predlaganje ove norme, da li je potrebno izvršiti neku detaljniju kategorizaciju za pojedine objekte, kakvi su benefiti po osnovu ovog statusa i kako se zaštiti od eventualnih zloupotreba u njenoj primjeni?

Kada se radi o objektima od interesa za Crnu Goru, važećom legislativom ovi objekti definisani su kao objekti od opšteg interesa, a što je proisteklo  iz dva razloga: na osnovu njih je definisana  nadležnost organa za izdavanje građevinske dozvole, a bili su izuzeti i od plaćanja naknade za komunalno opremanje građevinskog zemljišta.

 Međutim, razlozi za definisanje ovih objekata novim Zakonom sasvim su drugačiji: objekti od interesa za Crnu Goru, kao takvi su relevantni za utvrđivanje nadležnosti glavnog državnog arhitekte i glavnog gradskog arhitekte, kao i za propisivanje obaveznog javnog konkursa za idejno arhitektonsko rješenje. Osim toga, kao prelazno rješenje, do donošenja plana generalne regulacije Crne Gore - investitor objekata od interesa za Crnu Goru ne plaća naknadu za komunalno opremanje građevinskog zemljišta. To je, ujedno, osnovni benefit ovog prelaznog rješenja.

Posebno naglašavam da se ovdje radi o objektima koji se definišu, samo u smislu ovog zakona, i koji se, kao takvi, određuju bez obzira na svojinski režim. Status ovih objekata ne može se, stoga, dovoditi u vezu sa zakonima kojima se uređuju druge oblasti.

Imajući u vidu razloge koji su opredjelili propisivanje ovakve podjele, napominjem da će se u daljoj fazi rada na Zakonu razmotriti status predložene kategorizacije.

Izrada i donošenje planske dokumentacije postaje isključiva nadležnost Države

v  Planska dokumentacija pripada kategoriji najvažnijih propisa jedne države, posebno Prostorni plan za koji se može reći da je najvažniji pravni akt poslije Ustava. Do sada smo imali veliki broj planskih dokumenata i na državnom i lokalnom nivou. Novi zakon predviđa samo planove na državnom nivou: Prostorni plan države i Plan generalne regulacije Crne Gore koji se radi za sjeverni, centralni i južni region?

Izrada i donošenje planskih dokumenata odnosno vrste i sadržaj planskih dokumenata definisani su na način kojim se opredjeljuje isključiva nadležnost Države u izradi i donošenju planskih dokumenata, a što je podjela i hijerarhija proistekla iz standarda koji na efikasan način mogu obezbijediti sprovođenje politike prostornog razvoja u državi veličine, broja stanovnika i raspoloživih stručnih kapaciteta kakva je Crna Gora.

Predložena podjela planskih dokumenta  proistekla  je iz potrebe da se otklone negativni efekti  dosadašnje politike i prakse u ovoj oblasti, posebno u pogledu preplaniranosti relativno malog prostora (13.812km2) i, s druge strane,  obezbijede standardi i nivo kvaliteta  koji na efikasan način mogu obezbijediti sprovođenje nove politike prostornog  uređenja.

Naravno, predložena rješenja u pogledu nadležnosti Države su u skladu sa pravnim sistemom (Ustav, Zakon o lokalnoj samoupravi) i Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi.

v  Koji su razlozi opredjeljivali ukidanje svih planskih dokumenata na lokalnom nivou?

Nova klasifikacija planske dokumentacije podrazumjeva da se umjesto dosadašnjih osam nivoa planske dokumentacije, što je prouzrokovalo preko 600 važećih planskih dokumenata u opticaju, sada predviđa samo prostorni plan Crne Gore i plan generalne regulacije Crne Gore. Prostorni plan Crne Gore je, kao i do sada, strateški dokument i opšta osnova organizacije i uređenja prostora države, dok će novi sprovedbeni planski dokument biti plan generalne regulacije. Zbog jednostavnijeg sprovođenja metodologije prostornog planiranja ostavljena je mogućnost da se vrši njegova razrada u segmentima, za sjeverni, centralni i južni region, kao i za nacionalne parkove. Ovakav pristup će nam omogućiti da za konkretan region ili nacionalni park biramo stručnjake koji poznaju najbolje prakse primjerene za specifične karakteristike datog prostora – planinskog, primorskog, jezerskog itd.

 

Regulacioni plan Nikćića - prvi planski dokumenat u Crnoj Gori koji je 1883. godine izradio Josip Slade

v  Da li Plan generalne regulacije, obzirom da se radi samo na nivou regiona, može da odgovori potrebama za planskom dokumentacijom i koliko može da zamijeni dosadašnje detaljne urbanističke planove?

Predviđeno je da za centar jedinice lokalne samouprave, plan generalne regulacije Crne Gore obavezno sadrži detaljno urbanističko rješenje, čime se obezbjeđuje nivo detaljnosti elemenata regulacije koji posjeduju današnji Detaljni urbanistički planovi.

Osim toga, plan generalne regulacije Crne Gore sadržaće pravila uređenja i pravila građenja, urbanističko–tehničke uslove, pravila parcelacije, smjenice urbane sanacije, smjernice za izradu urbanističkih projekata i dr. - što znači da je ovaj plan normativno inkorporirao sve dosadašnje planove detaljne razrade, kako na lokalnom, tako i na državnom nivou. Izrada ovog dokumenta biće kompleksan posao, ali njegovu izradu predlažemo sa punom svjesnošću o toj činjenici, ali i o benefitima koje će postojanje takvog dokumenta imati na dalji razvoj države.

Plan generalne regulacije neće sadržati grafički prikaz parcelacije, već će propisivati pravila parcelacije. Neadekvatno definisana parcelacija prepoznata je kao jedna od bitnih prepreka za efikasnu implementaciju planova i jedan od razloga za njihove česte izmjene. Parcelacija će prema novom zakonskom rješenju biti predmet sprovođenja planskih dokumenata i ona će se razrađivati elaboratima parcelacije.

v  Uredbom o ustrojstvu Ministarstva građevina NRCG, iz 1946.godine, izrada planske dokumentacije je povjerena novoosnovanom Zemaljskom građevinskom projektantskom zavodu. Od tada se poslovi izrade planske dokumentacije povjeravaju preduzećima kojima je to osnovna djelatnost s’tim da ispunjavaju propisane uslove. Novim zakonom se propisuje da poslove na izradi planskog dokumenta vrši Ministarstvo?

Zakon predviđa donošenje Nacionalnih smjernica razvoja arhitekture

-Hotel “Podgorica” u Podgorici-

Činjenica da su Nacrtom zakona predviđene samo dvije vrste plana, i to na državnom nivou, neminovno je nametnula i pitanje ovlašćenog obrađivača plana i, s tim u vezi, propisano opredjeljenje da to bude Ministarstvo, kao nadležni državni organ za ovu oblast.

v  Kako obrazlažete ovaj predlog i kakve će posljedice imati njegovo usvajanje. Koliko će ovo doprinijeti racionalizaciji izrade planova, smanjenju mogućnosti za zloupotrebe kod planiranja prostora?

Na predloženo rješenje da Ministarstvo organizuje poslove u vezi izrade planskih dokumenata, ali i izrađuje planove uticali su razlozi efikasnosti, ekonomičnosti, blagovremenosti, transparentnosti, javnosti, smanjenja zloupotreba u procesu planiranja, eliminacije korupcije - i na koncu kvaliteta planskog dokumenta, a što je u fokusu nove politike planiranja. Međutim, opredjeljujući faktor je bila namjera preuzimanja potpune odgovornosti države za stanje u prostoru, budući da nam je činjenica da se u državi sa 650.000 stanovnika planiranje trenutno sprovodi na 24 mjesta donijelo rezultate u prostoru kojima se ne možemo ponositi.

v  Koliko će ova norma uticati na povećanje broja zaposlenih u Ministarstvu ali i na opstanak pojedinih privrednih društava kojima je izrada planske dokumentacije bila osnovna ili pretežna djelatnost.

Naglasio bih da predloženo rješenje neće bitnije uticati na povećanje broja zaposlenih u samom Ministarstvu, budući da će se izvršiti određena kadrovska pomijeranja u okviru samog organa, koja će  obezbijediti ostvarivanje planirane politike. Treba naglasiti da će Ministarstvo, pri izradi planskih dokumenta, koristiti ne samo tehničke, već i stručne konsultantske usluge privrednih društava iz zemlje i inostranstva, koje će svojim referencama morati da dokažu dostignuti kvalitet u prethodnom periodu. Svim učesnicima u procesu izrade novog plana generalne regulacije ovi poslovi će predstavljati dodatnu pozitivnu referencu.

v  Uređivanje građevinskog zemljišta je oblast koja zaslužuje posebnu pažnju. Koje su sve norme predložene u ovoj oblasti i na koji način će se ubirati sredstva za komunalno opremanje?

Polazno opredjeljenje bilo je da se zemljište uredi na način koji će u cjelosti omogućiti da se implementiraju rješenja iz planskog dokumenta, a ne da se to čini na parcijalan način, koji je dovodio u pitanje funkcionisanje sistema. S druge strane, predložena rješenja u pogledu komunalnog opremanja građevinskog zemljišta predstavljaju način da se sa jedne strane poveća vrijednost zemljišta svih njegovih vlasnika, koje je planskim dokumentom dobilo status građevinskog, ali i da se opštinama obezbijede prihodi kojima će finansirati njegovo opremanje.

U skladu sa tim predviđeno je da se za neuređeno građevinsko zemljište plaća naknada za uređenje. Obveznik naknade za uređenje je svaki vlasnik neuređenog građevinskog zemljišta koje je planskim dokumentom predviđeno za građenje, za razliku od dosadašnjeg zakonskog rješenja gdje je komunalna naknada naplaćivana samo od investitora koji započinje izgradnju objekta. Novim zakonom eliminisana je i postojeća nelogičnost da se najveća cijena komunalnog opremanja plaća u djelovima grada koji su već potpuno komunalno opremljeni. Nasuprot tome, novi plan generalne regulacije će, u sklopu svoje ekonomsko-tržišne analize i projekcije i predračuna planiranih investicija u komunalno opremanje, evidentirati svu postojeću i predvidjeti neophodnu novu infrastrukturu, definisati planske cjeline ili zone, i u odnosu na realne cijene komunalnog opremanja konkretnih lokacija definisati finansijske obaveze svih vlasnika građevinskog zemljišta.

Ovakvo rješenje preporučeno je i Studijom zemljišne politike, koja je u sklopu pripreme ovog Zakona donijeta tokom 2016. godine, a koja se upravo bavila pitanjima održivosti sadašnjeg sistema finansiranja uređenja građevinskog zemljišta.

Izrada i revizija tehničke dokumentacije, Glavni državni arhitekta

v  Izrada tehničke dokumentacije je predmet posebnih odredbi. Koje novine su predložene u odnosu na dosadašnji zakon?

Nacrtom zakona propisane su sljedeće vrste tehničke dokumentacije: idejno rješenje, glavni projekat, projekat izvedenog objekta i projekat održavanja objekta. U odnosu na važeće rješenje ukinut je idejni projekat, ali je uveden projekat izvedenog objekta. Ukidanjem idejnog projekta smanjen je nivo razrade projekta potrebnog u postupku izgradnje objekta, odnosno omogućeno je investitoru da u najranijoj fazi izrade projekta usaglasi sve bitne elemente sa planskim dokumentom, zakonom i nacionalnim smjernicama razvoja arhitekture.

Sa druge strane, prihvaceni su opravdani zahtjevi građevinara da se u sistem ponovo vrati projekat izvedenog objekta.

v  Na revidenta tehničke dokumentacije se prenosi i ovlašćenje pribavljanje saglasnosti na tehničku dokumentaciju. Šta to znači?

Ovim predlogom se samo nastavlja već započeti proces, a to je da iza kvaliteta tehničke dokumentacije, a sjutra i izgrađenog objekta, treba da stoje eksperti tj. stručna lica. To što se revident obavezuje da, na ’’jednom šalteru’’ pribavi sve saglasnosti, samo povećava stepen njegove odgovornosti za reviziju dijela tehničke dokumentacije koji je revidovao. Na ovaj način stručna lica više neće moći da se ’’kriju’’ iza nadležnog organa za propuste u tehničkoj dokumentaciji, a investitor će biti oslobođen jedne administrativne procedure.

v  Predloženi zakon predviđa imenovanje Glavnog državnog arhitekte. Koje su sve njegove nadležnosti, javna ovlašćenja, odgovornosti i šta to znači u odnosu na nekadašnjeg „glavnog urbanistu“?

Zakon predviđa ne samo imenovanje Glavnog državnog arhitekte, već i Glavnog gradskog arhitekte u svakoj opštini. Njihov zadatak biće da sprovode Nacionalne smjernice razvoja arhitekture u odnosu na zaštitu autentičnosti prostora i identiteta naselja, obezbjeđenja kvaliteta arhitektonskih rješenja, unapređenja vizuelnog kvaliteta objekata i naselja, kao i obezbjeđenja i promocije najbolje prakse u oblasti planiranja i izgradnje. Svako idejno rješenje za objekte visokogradnje moraće da dobije saglasnost Glavnog arhitekte po pitanju vizuelnog izgleda, čime smo pokušali da utičemo na taj segment uređenja prostora koji nam je posebno zapostavljen.

Ne bih dovodio u vezu poziciju nekadašnjeg glavnog urbaniste i glavnog arhitekte, budući da su im nadležnosti suštinski različite, kao i pozicija u sistemu planiranja i izgradnje. Glavni urbanista je djelovao tokom faze planiranja, dok je odgovornost glavnog arhitekte dominanatno u fazi implementacije planova i sprovođenju Nacionalnih smjernica razvoja arhitekture, dakle u oblasti izgradnje objekata.

Ukidaju se Građevinska dozvola, tehnički pregled i Upotrebna dozvola

v  Građevinska dozvola je, još od „Građevinskog zakona“ iz 1931.godine, osnovni dokumenat bez kojeg nije dozvoljena gradnja objekta. Novim zakonom se institut Građevinske dozvole ukida. Koji su razlozi za jedan takav potez i koliko će to uticati na povećanje ili smanjenje nelegalne gradnje?

Građevinska dozvola se ukida samo kao upravni akt, odnosno ukida se jedna administrativna procedura, a sve ono što je uslov građenja – glavni projekat sa pozitivnom revizijom i saglasnostima u skladu sa posebnim propisima, riješena imovinska pitanja, i dalje ostaje na snazi, odnosno građenju se ne može pristupiti bez ispunjenja svih ovih uslova.

v  Kao i u slučaju revizije tehničke dokumentacije veća ovlašćenja dobija i revizor građenja – nadzorni organ.  Koja su to ovlašćenja?

Revizor građenja u sebi sublimira dvije funkcije po važećem zakonu, a to je funkciju stručnog nadzora i komisije za uporedni tehnički pregled. Ovlašćenja revizora su da prati građenje od samog početka do kraja izgradnje objekta, uz obavezu sačinjavanja izvještaja o nadzoru po fazama i kao konačan izvještaj. Prije završetka svake faze i sačinjavanja izvještaja za tu fazu, ima obavezu obavještavanja nadležnog inspektora da prisustvuje prijemu te faze. Takođe, ima obavezu da, bez odlaganja, u pisanoj formi obavijesti investitora ako se radovi ne izvode prema revidovanom glavnom projektu, zakonu i naloži izvođaču radova da otkloni utvrđene nedostatke u ostavljenom roku koji mu odredi. U slučaju da izvođač radova ne postupi po nalogu, revizor gradnje je dužan da bez odlaganja to prijavi nadležnom inspekcijskom organu.

Glavni državni arhitekta, revizor projekata i revizor građenja, uz inspekcijske službe, treba da budu ključni regulatori u projektovanju i građenju objekata

-Budva-

v  Ukida se i institut tehničkog pregleda izvedenih radova  i upotrebna dozvola za objekat. Znači li to da ni najsloženiji objekti poput mostova, tunela, silosa, zatim škola sportskih dvorana i sl... neće podlijegati obavezi vršenja tehničkog pregleda od strane nekog trećeg lica koje nije učestvovalo u procesu građenja i da ne moraju imati upotrebnu dozvolu.  Na ovaj način se država distancira od bilo kakve odgovornosti za eventualne greške u građenju. Koji su razlozi za jedan takav potez i šta to znači sa stanovišta zaštite javnog interesa? 

Objedinjavanjem stručnog nadzora nad izgradnjom objekata sa tehničkim pregledom objekata, sistem će se osloboditi od duplih i neefikasnih kontrola u toku gradnje, a istovremeno će se podići kvalitet same kontrole. Predloženim zakonskim rješenjem, revizor građenja je isključivo odgovoran za kvalitet i sigurnost objekta, kao i da li se objekat gradi u skladu sa revidovanim glavnim projektom. U toku građenja propisana je obaveza sačinjavanja izvještaja po fazama građenja, što će biti detaljnije razrađeno podzakonskim aktom, a nastavak radova nije moguć bez pozivitnog izvještaja svake faze. Takođe, revizor gradnje je obavezan da tri radna dana prije početka prijema radova određene faze građenja obavijesti nadležni inspekcijski organ. Nadležni inspektor može prisustvovati prijemu određene faze, a u svakom slučaju revizor je obavezan da mu dostavi izvještaj o prijemu određene faze. Svi izvještaji su javni.

Na kraju, prije sačinjavanja konačnog izvještaja, revizor građenja je dužan da obavijesti nadležni inspekcijski organ, koji utvrđuje da li je objekat izgrađen u skladu sa revidovanim glavnim projektom, odnosno projektom izvedenog objekta. Na ovaj način ne može se doći do kraja izgradnje objekta, a da se nešto propustilo na samom početku, što se u sadašnjem sistemu dvije kontrole – stručni nadzor i komisija za tehnički pregled, dešavalo.

Uslovi za obavljanje djelatnosti, licence, Inženjerska komora...

v  Uslov koji privredna društva treba da ispune da bi obavljali djelatnost projektovanja i građenja je da imaju najmanje po jednog zaposlenog za sve vrste projekata, odnosno ključne faze radova. To znači da moraju imati najmanje 5-6 ovlašćenih inženjera. Prema nekim podacima u Crnoj Gori ima skoro 2.400 ovlašćenih inženjera i oko 1.300 privrednih društava koja se bave projektovanjem i građenjem. Iz ovog podatka se vidi da ove firme imaju po jednog ili dva zaposlena ovlašćena inženjera. Zanemarljiv je broj onih koji imaju zaposlene ovlašćene inženjere svih potrebnih struka. Ovo je rezultat prilagođavanja tržištu, nedovoljnog obima posla, organizovanja malih i specijalizovanih biroa ili izvođačkih firmi...?

Pravno lice koje može da obavlja djelatnost izrade tehničke dokumentacije, revizije tehničke dokumentacije, građenja objekata odnosno izvođenja pojedinih radova na građenju objekta i vršenje stručnog nadzora precizno je definisano ovim predlogom zakona – mora da ima najmanje jednog zaposlenog ovlašćenog inženjera za poslove izrade tehničke dokumentacije i izvođenja radova na građenju objekta, odnosno četiri revizora za reviziju tehničke dokumentacije, odnosno  vršenje stručnog nadzora.

Posebno je normirano planiranje van građevinskog područja

-Panorama Grahova-

v  Šta znači ova norma. Znači li to obavezu zapošljavanja inženjera koje ove firme neće moći da izdrže, ili gašenje više od hiljadu privrednih društava. Ima li neki drugi model po kome bi se ovaj uslov mogao ispuniti, kao što je to do sada bio slučaj zaključivanjem ugovora o saradnji između više privrednih društava?

Koncept privrednih društava koja se bave izradom tehničke dokumentacije i izvođenja radova je ostao isti kao i u važećem zakonu, a to je jedan zapošljeni, ali su zato pojačani uslovi za obavljanje djelatnosti revizije tehničke dokumentacije i stručnog nadzora nad građenjem objekata.

v  Koje su novine u Zakonu kad je riječ o ovlašćenim inženjerima, vrsti ovlašćenja (licenci) i uslovima za sticanje ovog zvanja. Ukida se i obaveza polaganja stručnog ispita kao posljednja provjera stečenih znanja prije sticanja ovlašćenja?

Predviđene su dvije vrste licenci

-       Licenca za ovlašćenog inženjera za izradu tehničke dokumentacije i građenje

-       Licenca za revizora tehničke dokumentacije i građenje.

Prva licenca se stiče na osnovu dokaza o najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima izrade tehničke dokumentacije odnosno građenja objekta, dok je za drugu vrstu licence potreban dokaz o četiri godine radnog iskustva na poslovima izrade tehničke dokumentacije odnosno građenja objekata i da to lice mora biti crnogorski državljanin.

v  Dokaz o ispunjenosti uslova za obavljanje djelatnosti su licence. Ko izdaje licence?

Predviđeno je da Komora utvrđuje ispunjenost uslova za ovlašćenog inženjera za izradu tehničke dokumentacije i građenje objekta. Licenca se može izdati fizičkom licu samo ako je to lice član Komore, a na osnovu licence istog fizičkog lica samo jednom privrednom društvu može biti izdata licenca za obavljanje djelatnosti.

Ispunjenost uslova za izdavanje licence za pravna lica koja obavljaju djelatnost izrade tehničke dokumentacije i građenja, revizije tehničke dokumentacije i stručnog nadzora, kao i ispunjenost uslova za revizora utvrđuje Ministarstvo.

v  Posebno važno pitanje su licence za izradu elaborata koje podliježu zakonima iz oblasti zaštite od požara, zaštite na radu, geologije, geodezije i sl. Koliko je izdavanje ovih licenci međusobno usaglašeno i hoće li se dešavati sukob nadležnosti različitih ministarstava i institucija?

U narednom periodu IKCG će ,,konsolidovati,, izdate lecence u skladu sa novim zakonskim rješenjima i tom prilikom preispitati potrebu duplih licenciranja, u skladu sa propisom o građenju i posebnim propisima. Intencija ovog zakona je da se licenciraju samo struke koje nisu već licencirane po posebnim zakonima.

v  Inženjerska komora je jedna od najznačajnih institucija u sistemu projektovanja i građenja. Kako je uređena Inženjerska komora, koje su njene nadležnosti, javna ovlašćenja, način organizovanja... Koliko je samostalna?

Komora je strukovno udruženje koje se stara o unapređenju stručnosti, zaštite interesa članova Komore, zaštite javnog interesa u oblasi izgradnje i vrši javna ovlašćenja utvrđena ovim zakonom.

Član Komore može biti fizičko lice, domaće i strano. Organizacija Komore uređuje se statutom, kojim se uređuje i nadležnost i način izbora i ovlašćenja organa Komore, prava, obaveze i odgovornosti članova Komore, finansiranje, kao i druga pitanja od značaja za rad Komore.

Podsjetiću da IKCG u sada važećem zakonu ima tri javna ovlaštenja, te da dva ne vrši. Nije donijet akt o minimalnim cijenama usluga, pa stoga i ne vrši kontrolu poštovanja tog tarifnika.

I pored činjenice da IKCG od tri zakonska javna ovlaštenja, vrši samo jedno ovlaštenje, sa uvjerenjem da IKCG to može, ovim predlogom zakona proširena je nadležnost Komore u odnosu na postojeća zakonska rješenja, pri čemu je posebno značajna nadležnost u pogledu unapređenja i obezbjeđenja stručnog usavršavanja svojih članova i izdavanja licenci, zatim davanja mišljenja o uporedivosti inostrane kvalifikacije, shodno zakonu kojim se uređuju regulisane profesije, predlaganje tehničkih osnova za izradu pojedinih propisa.

Radi cjelovitosti segmenta Komore, Predlogom zakona su uređena i pitanja koja se odnose na predstavljanje i zastupanje, disciplinsku odgovornost, finansiranje, mirovanje članstva u Komori, javnost rada.

Legalizacija bespravnih objekata, inspekcijski nadzor, prelazni period...

v  Predloženim zakonom se propisuju procedure legalizacije bespravno sagrađenih objekata, što znači i stavljanje van snage nedavno usvojenog zakona o regularizaciji. Koliko je ovo rješenje bolje u odnosu na poseban zakon i šta je predviđeno predloženim odredbama?

Budući da se ovim predlogom zakona uspostavlja novi sistem planiranja prostora i izgradnje objekata, to se nametnula potreba da se uredi i pitanje legalizacije bespravnih objekata, koje je uređeno Zakonom o regularizaciji neformalnih objekata. Uređivanje pitanja bespravnih objekata nužno je sa aspekta obezbjeđenja cjelovitosti i kontinuiteta sistema, posebno imajući u vidu značajna nova rješenja koja se predlažu ovim propisom.

Predlogom zakona definisana su osnovna pitanja legalizacije bespravnih objekata: bespravni objekti osnovnog stanovanja, postupak legalizacije, dokumentacija, otkup zemljišta, sadržaj projekta izvedenog stanja bespravnog objekta, naknada za uređenje i naknada za investicije, upis rješenja o legalizaciji, usklađivanje spoljnjeg izgleda bespravnog objekta, naknada za korišćenje prostora, namjena i korišćenje sredstava, alternativni smještaj.

Predlogom zakona je propisan i postupak legalizacije bespravnih objekata

-Panorama Podgorice, pogled sa Dajbabske gore-

Vladi Crne Gore dato je ovlašćenje da propiše bliže uslove, način i postupak legalizacije bespravnih objekata.

Svi zahtjevi za legalizaciju podnose se u roku od šest mjeseci od donošenja Uredbe  Vlade, a jedinica lokalne samouprave sprovodi odgovarajući postupak, u zavisnosti od planskih rješenja.

Kada je u pitanju legalizacija bespravnog objekta osnovnog stanovanja, data je obaveza jedinici lokalne samouprave da vlasniku i članovima njegovog porodičnog domaćinstva obezbijedi alternativni smještaj, u skladu sa propisom koji sama donosi, a koje je rješenje je u skladu sa Bečkom deklaracijom.

v  Ukidanjem pojedinih instituta, kao na primjer građevinske dozvole, tehničkog pregleda i sl., jača se uloga inspekcijskih organa i inspekcijskog nadzora. Šta je sve predloženo u toj oblasti?

Poslove inspekcijskog nadzora u oblasti planiranja i izgradnje vrši organ uprave nadležan za poslove inspekcijskog nadzora, s tim što poslove inspekcijskog nadzora vrše i druge inspekcije u skladu sa zakonom.

Inspekcijski nadzor, prema dosadašnjoj legislativi, vršio se preko inspektora zaštite prostora, inspektora za urbanizam i inspektora za građevinarstvo.

Prema ovom predlogu, inspekcijski nadzor u oblasti uređenja prostora i izgradnje objekata vrši se preko jednog inspektora, urbanističko–građevinskog inspektora, čija ovlašćenja i upravne mjere koje sprovodi, su jasno propisane ovim predlogom. Sem ovog, urbanističko–građevinski inspektor vrši inspekcijski nadzor i nad privremenim i pomoćnim objektima koji je nadzor ranije bio u nadležnosti jedinice lokalne samouprave.

Opredjeljenje za drugačije pozicioniranje  inspekcijskih organa proisteklo je iz činjenice da je u značajnom dijelu nadzora neophodno učešće sva tri dosadašnja inspekcijska organa, i inspektora zaštite prostora i inspektora za urbanizam i inspektora za građevinarstvo, te da je potrebno eliminisati sve institucionalne prepreke koje bi mogle dovesti do sukoba nadležnosti tih organa. Procijenjeno je, stoga, da bi kao optimalno rješenje bilo objedinjavanje poslova ove tri inspekcije a koje će rješenje doprinijeti efektivnijem i efikasnijem vršenju inspekcijskog nadzora.

v  I za kraj: kada se očekuje usvajanje ovog zakona u Parlamentu CG i šta je to posebno značajno od prelaznih i završnih odredbi?

Što se tiče prelaznih i završnih odredbi, istakao bih da je tom dijelu zakona posvećena posebna pažnja, budući da se njima mora obezbijediti nesmetano funkcionisanje sistema u prelaznom periodu, prvenstveno do izrade plana generalne regulacije, za čiju je izradu predviđeno 36 mjeseci, a koji je preduslov za potpunu primjenu predloženih zakonskih normi. Do tada će biti na snazi sva važeća planska dokumenta, a izradu novih, ukoliko se ukaže potreba, preuzeće Država.

Takođe, istakao bih jedan važan instrument u sklopu prelaznih odredbi kojim smo pokušali da utičemo na sprovodljivost važeće planske dokumentacije, a tiče se mogućnosti izgradnje na dijelu urbanističke parcele, koja se novim zakonskim rješenjem omogućava i bez saglasnosti vlasnika nedostajućeg dijela, pod uslovom da nedostajući dio ne utiče na funkcionalnost i pristup objektu, kao i da se bruto površina objekta umanji u odnosu na nedostajući dio.

Zakon će biti upućen u proceduru usvajanja nakon okončanja još jednog kruga konsultacija, prvenstveno sa stručnom, ali i širom javnošću, kako bi bili sigurni da smo zakonskim normama riješili sve evidentirane probleme u ovoj oblasti.

Velizar Radonjić©

(fotografije: Velizar Radonjić)

U Podgorici, 25. april 2017. godine