OMAŽ JEDNOM OD KLJUČNIH NOSILACA RAZVOJA CRNE GORE

Piše: Velizar Radonjić© 

OGP TITOGRAD

·         Opšte građevinsko preduzeće „Titograd“, najstarije i najveće građevinsko preduzeće u poratnoj Crnoj Gori, osnovano je 02. aprila 1946. godine. Prije trideset godina, 05. avgusta 1987. godine, preduzeće je izbrisano sa privredne mape Crne Gore. Ovaj članak je podsjećanje na prve poratne graditelje. Omaž jednom od ključnih nosilaca razvoja Crne Gore.

Kraj Drugog svjetskog rata Crna Gora je dočekala razorena i osiromašena. Dovoljno je pomenuti da je slobodu dočekala bez i jednog metra asvalta ili podatak da je Podgorica bombardovana više od 70 puta. Trebalo je, po ko zna koji put u hiljadugodišnjoj istoriji, poput Feniksa ustati iz pepela, obnoviti i izgraditi Zemlju.

Podgorica nakon oslobođenja u decembru 1944 godine (foto: http://znaci.net/images/12657.jpg)

Uporedo sa obnovom i izgradnjom Zemlje, izgrađivane su prve institucije i osnivana prva preduzeća. Među prvim institucijama nove države osnovano je Ministarstvo građevina. Vršenje operativnog (privrednog) dijela poslovanja Ministarstva, povjereno je novoosnovanim preduzećima, među njima i Zemaljskom građevinskom preduzeću Crne Gore (ZGRAP).

Osnivanje ZGRAP-a

Ministarski savjet Narodne Republike Crne Gore 02. aprila 1946. godine propisuje Uredbu o osnivanju Zemaljskog građevinskog preduzeća Crne Gore (ZGRAP) sa sjedištem u Podgorici. Uredba je objavljena u Službenom listu NRCG broj 10/46. Preduzeće je osnovano za izvođenje građevinskih radova na teritoriji NRCG. Uredbom je propisano da je ZGRAP samostalna privredna ustanova koja posluje na komercijalnoj osnovi, sa osnovnom glavnicom od deset miliona dinara koje daje Vlada NRCG.

Uredba o osnivanju ZGRAP-a, Sl.list NRCG broj 10/1946.g.

Uredba, dalje, propisuje da ZGRAP-om rukovodi direktor i upravni odbor, koje imenuje Ministar građevina. Za prvog direktora ZGRAP-a imenovan je ugledni arhitekta Periša Vukotić.

Obnova i  izgradnja

Osnivanjem ZGRAP-a počinje obnova i izgradnja poratne Crne Gore. Njegov razvojni put je istovremeno i razvojni put Crne Gore i obrnuto.

Počelo je sa poratnim zanosom i elanom, bez opreme i mehanizacije, uz pomoć „štapa i kanapa“. Izuzimajući nekoliko trofejnih „murhila“ i „čepela“  ključna „mehanizacija“ su bile konjske zaprege kojima su upravljali kočijaši Jako Maraš, Ćazim Ćako Hasić... Zaprege su činili rasni štajerski konji: Fuks, Šime, Bećo, Ćoro, Avgust... Gradilišni transport se vršio ručno: koturačama umjesto dizalica, japanerima, tragačima, kolicima i na leđima. Umjesto bušaćih garnitura koristili su štamp i malj, a najveći dio ručnih alata su pravili majstori - kovači i bravari u zanatskim radionicama ZGRAP-a.

Hroničari toga vremena su zabilježili imena radnika sa po dvadeset i više udarničkih značaka: vozači Radovan Brajović i Milija Jovanović, fasader Đorđije Marić, osamnaestogodišnji Veso Kovačević, zidari  Milovan Šunjević i Đuro Orlić... Najstariji radnici ovog preduzeća koji su u njemu proveli po 30 do 40 godina, odnosno čitav svoj radni vijek bili su: Gojko Marković, Radomir Maraš, Rajko Jelušić, Marko Maraš, Ćazim Hasić, Gano Abdić, Jovan Đurković, Amo Džaferadžović, Vojislav Radetić, Milojka Vujović...

Prvi značajniji objekti su građeni u Mirkovoj (Novoj) varoši: u ulici Slobode, Njegoševoj i na Lenjinovom bulevaru. Pored stambenih zgrada, među prvim objektima su izgrađeni hotel „Crna Gora“, Pošta, Narodna banka CG, Skupština CG, Izvršno vijeće CG, Narodno pozorište... Najznačajnije od njih je projektovao arhitekta Vujadin Popović. Postavio je i urbanističku matricu novog Titograda.

Lenjinov bulevar (hotel „Crna Gora“, Pošta, Narodna banka, Skupština). U pozadini je dio grada preko Morače sa „Kamenom kućom“ i zgradom Ministarstva unutrašnjih poslova.

Pored stambenih i administrativnih objekata počinje izgradnja novih fabrika, hidroelektrana, obnova porušenih, a potom i izgradnja novih puteva i mostova. Gradi se „Elastik“, „Radoje Dakić“, Pamučni kombinat, Hidroelektrane Mušovića rijeka i Slap na Zeti, a 1953. godine počinje izgradnja Jadranske magistrale – saobraćajne kičme Crne Gore.

ZGRAP, koji je 1951. godine  promijenio naziv u Opšte građevinsko preduzeće „Titograd“, u svemu tome igra jednu od glavnih uloga. Da bi se odgovorilo potrebama razvoja Zemlje, uporedo se radi i na razvoju preduzeća, organizacionom i kadrovskom jačanju i opremanju. Pripajaju mu se manja preduzeća iz Titograda, Spuža, Kotora, Cetinja i Bara. Počinje  nabavka prvih mašina, vozila i opreme, prave se radionice, osnivaju novi pogoni, osposobljavaju zanatlije i majstori, školuju prvi tehničari.

Prvi organi upravljanja

U skladu sa novim propisima biraju se i organi upravljanja: 03. septembra 1950. godine izabran je prvi Radnički savjet i prvi Upravni odbor. Za prvog predsjednika radničkog savjeta izabran je Jovan Backović, a za prvog predsjednika Upravnog odbora Rade Milić.

Primjereno vremenu radnici su, više nego jednom, istinski odlučivali o mnogim važnim pitanjima koja su uticala na sudbinu preduzeća. Hroničari su zabilježili da je 2. marta 1953. godine održan prvi referendum u Crnoj Gori. Na njemu su radnici OGP Titograd, na predlog Radničkog savjeta, odlučivali o raspodjeli sredstava viška fonda plata. Odlučili su da se manji dio podijeli kao višak. Najveći dio je izdvojen za nabavku nove i remont postojeće opreme, dio je ustupljen Gradu za stambenu izgradnju, data je pomoć sportskim organizacijama, Domu učenika u privredi i pomoć porodicama stradalim u poplavama u Zeti.

Tokom decenija postojanja preduzeće je više puta imalo i periode ozbiljnih kriza. 

Jedan od radničkih skupova OGP „Titograd“ sa početka 80-ih

Prva ozbiljna kriza bila je 1955. i 1956. godine. Zbog visokih gubitaka opštinske vlasti su 1956. godine predložile da se OGP „Titograd“ likvidira. Radnički savjet je odbio taj predlog i donio odluku da se radnici ne otpuštaju, da se rashoduju sva sredstva koja nijesu u upotrebi, uvedene su brojne mjere na drugačijem i efikasnijem organizovanju. Odlučili su da za vrijeme do izlaska iz krize primaju samo 40% plate... Koliko je ova odluka bila ispravna pokazalo se već naredne 1957. godine kada je iskazana dobit od 28 miliona dinara. Dobit je raspoređena za nabavku nove mehanizacije i otvaranje radničkog restorana.

Organizovanje i osposobljavanje Preduzeća

Rast preduzeća i povećanje broja upošljenih su uslovili i podjelu preduzeća na više cjelina, organizovanih prije svega prema djelatnosti: visokogradnja, niskogradnja, mehanizacija, pogoni zidara, tesara, armirači, električari, društveni standard, biro za projektovanje, proizvodnja građevinskog materijala... Organizovanje ekonomskih jedinica, koje su kasnije prerasle u radne jedinice, počelo je 1961. godine. Način obračuna i raspodjele dohotka na nivou preduzeća i između radnih jedinica, po modelu tadašnjeg direktora Branka Mijuškovića, služio je kao primjer na nivou tadašnjeg građevinarstva Jugoslavije. Početkom 70-ih izvršena je reorganizacija prema novom Ustavu SFRJ, a kasnije i prema Zakonu o udruženom radu.

OGP „Titograd“ je saglasno Ustavu i Zakonu organizovano kao radna organizacija sa specijalizovanim OOUR-ima (organizacione, funkcionalne i ekonomske cjeline): Visokogradnja, Fabrika stanova, Niskogradnja, Mehanizacija, Armirači, Električari, PROGRAMAT (proizvodnja građevinskog materijala), Biro za projektovanje, Društveni standard i Radna zajednica zajedničkih službi. U tom periodu je imao 3.000 do 3.500 radnika. U repro-lancu je upošljavao još 3.000 do 5.000 (kako u kom periodu) radnika raznih struka i specijalnosti.

Nakon katastrofalnog zemljotresa koji je 1979. godine zadesio Crnu Goru, crnogorsko građevinarstvo je dobilo značajne kredite i pomoć za opremanje i osposobljavanje za obnovu postradalog područja. Nabavljene su mašine najpoznatijih svjetskih brendova: „Comatsu“, „Atlas-Copco“, „Potain“, „Steyer“, „Mercedes“, „Kamaz“, nove asvaltne baze i spregovi za ugradnju asvalta, modernizovana je Fabrika stanova u Spužu... Vlada SSSR-a je Crnoj Gori poklonila opremu za fabriku stanova, vrijednu cca 6 miliona dolara, koja je ustupljena ovom preduzeću.

Dio opreme kupljene početkom 80-ih

Uporedo sa tehničkim i tehnološkim jačanjem, preduzeće je jačalo i kadrovski. Upošljavani su visokoobrazovani kadrovi svih struka, prije svega inženjeri arhitektonske, građevinske, mašinske i elektro struke. Redovno su dodjeljivane stipendije studentima tehničkih fakulteta svih potrebnih struka. Organizovano je i stručno obrazovanje i osposobljavanje proizvodnih radnika...

Kapaciteti

Sa novom opremom, kvalifikovanim i visokokvalifikovanim radnicima i stručnim kadrovima, Preduzeće je početkom 80-ih imalo kapacitete za izvođenje najsloženijih objekata u visokogradnji i niskogradnji u Crnoj Gori i šire. Posmatrano iz sadašnjih crnogorskih uslova, mnogi podaci o ukupnim potencijalima ovog kolektiva izgledaju kao naučna fantastika. Primjera radi upošljavali su oko 100 diplomiranihh inženjera i inženjera raznih struka, oko 50 pravnika i ekonomista, par stotina tehničara i poslovođa...

Fabrika stanova u Spužu

Gradilište Blok V u Titogradu

U oblasti visokogradnje (u klasičnoj i industrijskoj gradnji) imalo je kapacitete za građenje cca 1200 do 1500 stanova godišnje i još najmanje 30.000m2 poslovnog prostora svih namjena. Tome treba dodati i opremu fabrike stanova dobijene iz SSSR-a kapaciteta još 600 stanova godišnje.

Niskogradnja je sa novom mehanizacijom, četiri asvaltne baze i većim brojem drobiličnih postrojenja, separacija i betonjerki godišnje mogla da gradi najmanje 30 kilometara magistralnih i regionalnih puteva.

Sa gradilišta u niskogradnji

 Kapaciteti mehanizacije su, takođe, bili na zavidnom nivou: buldozeri  1.000.000m3, iskopa, kompresori 450.000m3, utovarne lopate 1.100.000, a bageri 90.000m3. Kamioni kiperi 3.000.000t/km a vozila za pevoz betona još 2.500.000t/km. Kranske dizalice su imale kapacitet 70.000m3, a kranovi za opsluživanje  u visokogradnji 75.000m2 stambenog prostora.

Proizvodnja građevinskog materijala, ne računajući separacije i betonjerke u sastavu niskogradnje, imala je kapacitete od 180.000m3 rječnog i mljevenog agregata, što je dovoljno za izgradnju 270.000m2 stambenog prostora ili 5.200 stanova. Uz to se proizvodilo još 36.000 metara betonskih cijevi raznih profila, 7.000.000 komada betonskih blokova, 36.000 metara ivičnjaka... U ovom pogonu su se proizvodili i betonski tegovi za „Obodove“ veš mašine.

Izgradnju objekata u visokogradnji i niskogradnji su pratili i odgovarajući kapaciteti armirača i električara.

    Proizvodnja betonskih prefabrikata

                            Armirački radovi na postrojenjima Kombinata aluminijuma u Titogradu

Priroda djelatnosti i uslovi rada nametnuli su potrebu formiranja posebnog dijela preduzeća za usluge smještaja radnika na gradilištima, njihovu ishranu i pripremanje toplih obroka za sve zaposlene. Pripremali su oko 2.000.000 obroka godišnje. U njihovom sastavu je početkom osamdesetih poslovalo i odmaralište u Bečićima sa savremenom kuhinjom, restoranom i 180 ležaja.

Odmaralište u Bečićima

Posebno važan dio kolektiova bio je Biro za projektovanje. Upošljavao je 15 do 20 inženjera i 20 do 25 tehničara raznih struka. Projektovali su sve vrste objekata u visokogradnji: stambene, ugostiteljske, poslovne, sportske, obrazovne i druge objekte.

BIRO ZA PROJEKTOVANJE: arh. Ljubo Dušanov Stjepčević i tehničari Zora Popović i Jakup Hakramaj

 Sportski centar “Morača” – konkursni rad, autor arh. Predrag Miško Dmitrović, Biro za projektovanje OGP “Titograd”

Radna zajednica zajedničkih službi je bila stručni servis preduzeća. U njenom sastavu je organizovana tehnička priprema – inženjering, služba zaštite na radu, finansijska operativa, komercijala, pravni i kadrovski poslovi, knjigovodstvo, poslovi opšte narodne odbrane i civilne zaštite, stručno-administrativni poslovi za potrebe poslovodnih organa, organa upravljanja i političkh organizacija na nivou preduzeća i redakcija lista.

SLUŽBA TEHNIČKE PRIPREME: arh. Dževdana Đukanović i Dimitrije Peličić ing.građ.

OGP je bilo dio sistema udruženog crnogorskog građevinarstva, organizovanog u SOUR „Lovćeninvest“.

Sa organizacionim, tehnološkim i kadrovskim jačanjem preduzeće je počelo da nastupa i na inostranom tržištu. Počelo se, polovinom 70-ih,  upućivanjem radnika posredstvom „Centroprojekta“ iz Beograda na gradilišta u Libiji, a zatim sa ostalim crnogorskim građevinarima organizovanim u „Lovćeninvestu“, posredstvom „Montexa“, na gradilišta u Raskazovu i Moskvi (SSSR).

Društvene aktivnosti, društveni standard, infomisanje...

Preduzeće je imalo jake društveno političke organizacije, koje su bile aktivni sudionici svih procesa u razvoju preduzeća.

Sindikat je posebne rezultate pokazao u stvaranju boljih i humanijih uslova rada na gradilištima i boljih uslova smještaja i ishrane radnika na terenu. Posebno polje njihovih aktivnosti je bilo učešće na radno proizvodnim takmičenjima (susreti građevinara na nivou Crne Gore i Jugoslavije). Radnici OGP-a se sa ovih takmičenja nikada nijesu vratili bez trofeja, posebno ekipe armirača. Ostalo je zabilježeno i da je Radomir Maraš na jednom jugoslovenskom takmičenju za sedam sati omalterisao 107m2 zida. Ovo preduzeće je 1983.godine bilo domaćin i organizator XV susreta Građevinara Jugoslavije.  

Svečana akademija povodom otvaranja XV Susreta građevinara Jugoslavije 23.09.1983.godine u Titogradu, Susrete otvara potpredsjednik Jugoslovenske vlade Dr Mijat Šuković

Preduzeće je imalo svoje sportsko društvo sa klubovima za mali fudbal, rukomet, kuglanje, stoni tenis, šah i odbojku.

Ekipa u malom fudbalu 

U jednom periodu je postojalo i kulturno umjetničko društvo sa dramskom i recitatorskom sekcijom. Učestvovali su na opštinskim takmičenjima, a 1975.godine su imali zapažen nastup na V festivalu dramskih amatera u Bijelom Polju sa dramom „Teška vremena“ od Mateja Bora u režiji Veselina Rakčevića. Bilo je i afirmisanih umjetnika. Jedan od njih je bio tehničar Božidar Marković, upravnik betonjerke, pjesnik i slikar.

Pjesnik i slikar Božidar Martković

Posebno treba istaći da je za četrdeset godina postojanja ovog kolektiva podijeljeno više od 700 stanova, hiljade radnika je dobilo stambene kredite i još toliko pomoć u građevinskom materijalu.

Preduzeće je svoju zdravstvenu službu sa ambulantom opšte medicine i stomatološkom ambulantom. Imalo je ambulantu sa dva tehničara i na gradilištu Lutovo.

Preduzeće je imalo i svoj mjesečni  list „TITOGRAD“, pokrenut 1979. godine. Glavni i odgovorni urednik bio je Rajko Pavićević.

Rad ovog preduzeća je zabilježen u mnogorafijama, izdatim povodom tridesete i tzridesetpete godišnjice osnivanja. Povodom četrdesete godišnjice, u režiji Momira Matovića, snimljen je 16-minutni dokumentarni film, a pjesnik Jevrem Brković je napisao „Poemu o graditeljstvu“.  Treba pomenuti i da je proslavljeni crnogorski sineasta Vlatko Gilić, na gradilištu pruge Beograd-Bar u Lutovu, 1969. godine snimio dokumentarni film „Zategni Dele“.

Reference za poštovanje

Dugačak je spisak objekata koje je ovo preduzeće izvelo za više od četiri decenije postojanja i rada. To su hiljade stanova u Titogradu, Danilovgradu, Baru, Cetinju, Mojkovcu, Pljevljima, Skoplju..., škole, zdravstvene ustanove, industrijski objekti, hoteli, sportski objekti, spomenisi, stotine kilometara puteva, desetine kilometara pruge, brojni tuneli, mostovi...

Pomenuću samo najznačajnije: skoro svi stambeni objekti u Mirkovoj varoši i dijelu grada „Preko Morače“, Stambeni blok V sa 1700 stanova, stambeni blokovi 3, 13, 18/19, 7... u Titogradu.

Blok V u Titogradu

Nove Plužine

Zatim čitav jedan grad – Nove Plužine: stanovi, škola, dom zdravlja, hotel...

Slijede objekti Izvršnog vijeća CG, Skupštine CG, Centralne banke, Glavna Pošta, „Lovćen“ osiguranje u ulici Marka Miljanova, Fond PIO, zgrada u kojoj je sada Vrhovni sud CG...

Klinički centar

Panorama Titograda – dio grada „Preko Morače“

Na spisku značajnih objekata su hotel „Crna Gora“, hotelski kompleks u Bečićima, hoteli „Zlatica“, „Zeta“, „Albatros“, „Lido“, „Mojkovac“. Zatim Klinički centar, nekoliko domova zdravlja u Titogradu, Danilovgradu, Plužinama.., stari objekat Crnogorskog narodnog pozorišta, Dom omladine (KIC) „Budo Tomović“, Dom kulture u Golubovcima, zgrada Tehničkog fakulteta, studentski domovi u Titogradu, nekoliko osnovnih i srednjih škola... Robna kuća „Beko“, Autobuska stanica u Titogradu, Sportski centar „Morača“.

Njegošev mauzolej na Lovćenu, rad Ivana Meštrovića, spomenik Partizanu borcu na brdu Gorica, rad arhitekte Vojislava Đokića i vajara Draga Đurovića i spomenik u Danilovgradu, rad vajara Draga Đurovića su dio referenci ovog kolektiva.

 Njegošev mauzolej na Lovćenu            

                            

Na listi izgrađenih industrijskih objekata se nalaze Duvanksi kombinat, Pamučni kombinat, Fabrika trikotaže, vinarski podrumi, više objekata Kombinata aluminijuma, dio objekata Željezare u Nikšiću, Fabrika stočne hrane u Spužu, Flotacija rudnika olova i cinka u Mojkovcu...

Iza ovog preduzeća su ostale stotine kilometara izgrađenih puteva, desetine mostova, velikih i malih tunela... na više dionica Jadranske magistrale, zatim dionice na putnim pravcima Nikšić – Plužine, Plužine – Šćepan Polje,  Nikšić – Titograd, Titograd – Cetinje, Cetinje – Budva, Bar – Ulcinj, Murino – Plav – Gusinje... Mostovi  na Limu, Ibru, Pepića rijeci, na rijeci Dolji, devet mostova na putu Mioska –Šavnik... 

Put Bar -Ulcinj

Pruga Beograd-Bar, dionica Lutovo

Ovim preduzećem je, za 41 godinu postojanja, rukovodio 21 direktor: Periša Vukotić, Novica Vušović, Milenko Dujović, Dimitrije Milenković, Đokica Jovanović, Andrija Petričević, Trifun Sekulović, Vuko Vučinić, Vlado Jovanović, Ilija Vujović, Vojislav Pejović, Branko Mijušković, Marko Leković, Ivan Ponomarev, Vojislav Musa Mugoša, Milutin Šabanović, Veljko Pavićević, Branislav Milašinović, Rade Đuričković i Gojko Milojko.

Neka mi ne bude zamjereno što ću, zbog ograničenog prostora,  pomenuti samo dio tehničara i inženjera koji su rukovodili novoosnovanim pogonima i izgradnjom najsloženijih objekata: Gojko Prelević, Mijo Jovanović, Dragoljub Marjanović, Biserka Vukadinović, Svetozar Poleksić, Branko Ražnatović, Vladimir Ivanov, Pavle Šoć, Milan Vujošević, Vidoje Janković, Vukota Kankaraš, Mirko Rakčević...i desetine drugih.   

Priznanja i odlikovanja

Ovakve reference nijesu ostale bez društvenih priznanja i odlikovanja. Preduzeće je 1963. godine odlikovano Ordenom bratstva i jedinstva sa srebrnim vijencem, a 1971. godine je dobilo nagradu Oslobođenja Titograda, zatim brojne plakete, diplome i druga priznanja. Više stotina radnika je, takođe, odlikovano ordenima i medaljama: Orden zasluga za narod za srebrnim zracima dodijeljenom prvom direktoru Periši Vukotiću, sedam drugih ordena različitih stepena je dobilo više od stotinu radnika i još najmanje toliko medalja zasluga za narod i medalja rada.

  

  

Početak kraja

Krediti dobijeni za opremanje i osposobljavanje na obnovi poslije zemljotresa iz 1979.godine, trebali su da budu odskočna daska za preduzeće. Umjesto toga pretvorili su se u omču oko vrata. Nekoliko godina kasnije i ostalim crnogorskim građevinarima.

Crnogorski građevinari su nabavili savremenu opremu i ušli u dužničko ropstvo. Poslovi na obnovi su, na osnovu međurepubličkih dogovora i sporazuma, ustupljeni građevinskoj operativi izvan Crne Gore. Bio je to jedinstven primjer u onoj Jugoslaviji da je domicilna operativa upošljena sa nekih 30 do 40% svojih kapaciteta, a da se dvije trećine poslova za koje je obezbijeđen novac, ustupa operativi sa strane. Tome treba dodati i staru praksu da domaća operativa dobija samo one poslove za koje nema tehničke dokumentacije, novca ili drugih uslova za nesmetano izvođenje radova. Naravno, ne smiju se zaobići i unutrašnji problemi kojih je u ovom kolektivu bilo puno.

Koliko se Crna Gora maćehinski odnosila prema domaćim građevinarima najbolje govori podatak da je polovinom 1987. godine na KEP-u (Komisija za ekonomska pitanja crnogorske vlade) promovisana ideja da treba zavesti stečaj nad cjelokupnim crnogorskim građevinarstvom. Zdrave kapacitete treba pripojiti građevinskoj operativi Makedonije ili Srbije, predlagali su najodgovorniji.

Obaveze po kreditima su se gomilale, neupošljenost je bila sve veća, samim tim i gubici. Finale je bila odluka opštinskih vlasti o stečaju, pa je Okružni privredni sud u Titogradu, rješenjem St. broj 2/87 od 05.avgusta 1987. godine, u ovom kolektivu otvorio stečajni postupak Za stečajnog upravnika je imenovan dotadašnji pomoćnik generalnog direktora za pravne poslove Dr Rajko Milović. Bio je to početak kraja čitavog repro lanca i početak kraja nekada respektabilne crnogorske građevinske operative, na kraju i crnogorske ekonomije.

Odluka o stečaju je bila politička a ne ekonomska odluka koja bi zaštitila društvenu imovinu i povjerioce. To potvrđuje i nekoliko činjenica: ukupan iznos razlike u cijeni za izgradnju stanova u Titogradu je bio veći od iznosa sredstava traženih sanacionim programom. SIZ stanovanja je ovu razliku isplatio preduzeću u stečaju koje je završavalo započete objekte. Uz to treba podsjetiti da pojedini investitoriu nikada nijesu izmirili dug prema OGP-u, kao na primjer kredit i razliku u cijeni za izgradnju Sportskog centra „Morača“ u iznosu od nekih 30 - 35% ukupne vrijednosti objekta, dio izvedenih radova na Leksikografskom zavodu, Bulevaru Radoje Dakić...

Najveći dio radnika je ostao bez posla, razišli se „ko rakova djeca“. Manji dio je privremeno angažovan u preduzeću u stečaju, a dio u novoosnovanom preduzeću „Gorica“.

Nešto opreme je ustupljeno novoosnovanom preduzeću. Ostalo je rasprodato, često i kao staro gvožđe. Pojedine izuzetno atraktivne lokacije je prisvojio Glavni grad, fondovi, povjerioci...

 Sportski centar „Morača“ čija je trećina građena na račun radnika OGP „Titograd“

Preduzeća iz repro lanca, kao na primjer „Servisimport“, građevinska stolarija INIS „Marko Radović“, Preduzeće za završne radove „Lovćen“..., koja su podržala uvođenje stečaja, nedugo zatim su doživjela sličnu sudbinu jer su i do 80% prihoda  ostvarivali na poslovima sa OGP „Titograd“, a  sa stečajem su ostali bez tržišta.

***

Tako je prije trideset godina, na način koji nije trebalo dopustiti, ugašen kolektiv čiji je razvoj više od četiri decenije bio prepleten sa razvojem Crne Gore. I ja sam 16 godina proveo na gradilištima Lutovo i Bogetići i Radnoj zajednici ovog preduzeća. Zato sam osjećao potrebu i obavezu da napišem ovaj članak. Da ostane zapisano da su u Crnoj Gori, nekada davno, postajali i neki drugi i drugačiji graditelji. Graditelji kojima su i Grad i Država ostali dužni. Kao što reče pjesnik u „Poemi o graditeljstvu: „ ...Gradili ste srcem, kako ste umjeli / Vi nijeste nikom, vama se je dužno...“  

Izvori podataka: monografije OGP „Titograd“, grupa autora,1976.g.  i GRO „Titograd“, grupa autora 1981.g.; privatni arhiv V. Radonjića.

Fotografije: monografije OGP „Titograd“ i GRO „Titograd“ – autori Milan Pešić, Velizar Radonjić, Momir Matović, Mensud Krpuljević; privatni arhiv V. Radonjića

Objavljeno u časopisu POGLED koji izdaje inženejrska komora Crne Gore, br. 20,2017. godine