HRONIKA GRADITELJSTVA U CRNOJ GORI
PRIČA O RADOSAVU ZEKOVIĆU
Rijetki su slučajevi da se Otadžbina ovako surovo sa nekim obračunala kao sa Radosavom Zekovićem, a da je to uzvraćeno time što je Otadžbini u nasljeđe ostavio remek djela savremene arhitekture.
Zeković Tome Radosav, arhitekta, rođen 28. juna 1930. godine u Slatini kod Andrijevice, autor projekata koji spadaju u najvrjednija djela crnogorskog graditeljskog nasljeđa i kulturne baštine. Njegova životna priča je jedinstvena, pa će i moja priča o njemu biti jedinstvena, drugačija od ostalih priča, slojevita kao i njegova biografija. Počeću od onog dijela njegove priče koji je prvenstveno predmet Hronike graditeljstva: o Radosavu Zekoviću, arthitekti.
Radosav Zeković je, spletom okolnosti o kojima ću
nešto više reći u drugom dijelu ove priče, studije arhitekture upisao sa
navršenih dvadesetšest godina. Studirao je u Sarajevu kod Korbizijeoovog
učenika Juraja Najdharta. Kod profesora Najdharta je i diplomirao 28. juna
1960. godine, na svoj trideseti rođendan,
sa projektom Hotela „Berane“ u Ivangradu (sadašnje Berane) koji je ozgrađen
dvije godine kasnije na obali Lima.
Odbio je Najdhartovu ponudu da ostane na Arhitektonskom fakultetu i nastavi univerzitetsku karijeru. Vratio se u zavičaj, inicirao osnivanje Urbanističkog zavoda i započinje karijeru projektanta i urbaniste. Nešto kasnije, u periodu od 1966-1968 godine, uključuije se u veliki međunarodni multidisciplinarni projekat „Južni Jadran“, koji je realizovan pod pokroviteljstvom UNESCo-a i dirigentskom palicom Adolfa Ciborovskog. Nakon toga, 1968. godine prelazi u Beograd i u sastavu tada moćnog privrednog sistema „Industrija import“ iz Titograda, osniva biro za projektovanje „Industrija import inženjering“ (kasnije transformisan u „Beoplan“). Od 1990. do penzionisanja 1997. godine u beogradskom „Kablar inženjeringu“ radi na realizaciji niza projekata u Rusiji i Ukrajini.
Lista njegovih projekata je, značajnim dijelom,
lista bisera crnogorskog graditeljstva. Nabrojiću samo one najsjajnije: Hotel
„Berane“, diplomski rad, realizovan 1962. godine; Motel „Jelovica“ na planini
Jelovici kod Berana, 1963.g, Hotel „Sandžak“ I faza u Bijelom Polju, 1967., i
„Sandžak“ II faza (koautor sa Z. Petrovićem i A. Radojevićem) 1972.g, Hotel
„Rožaje“ u Rožajama, 1971.g., Hotel „Bjelasica“ u Kolašinu, 1979.g, Motel
„Petnjica“ u Petnjiici, (koautor sa Ervinom zekovićem), 1986., Motel „Lokve“
1968.g, Objekat društveno-političkioh organizavija – CK Crne Gore, konkursni
rad iz 1965. godine, sa manjim izmjenama
reralizovan u periodu 1975.-79. gdine, nagrađen Republičkom Borbinom nagradom
za arhitekturu za 1979. godinu... Na spisku njegovih projekata nalaze se,
Stambeni kompleks preko puta banke u Ivangradu 1966., Poslovni kompleks sa bankom u Ivangradu
(koautorstvo sa Zlatkom Ugljenom i J. Fincijem), projekat urađen 1966,
rtealizovan 1979. g., zatim Poslovna
zgrada „Veletrgovine“ u Kolašinu 1983., Stambeno poslovni centar u Tiršovoj
uliici u Bijelom Polju (koautor sa Ervinom zekovićem)1982-88, Stambena naselja
Bele Vode i Cerak u Beogradu 1972 g., Stambeno naselje Kneževac – Kijevo sa
10.000 stanova (timski rad sa A. Đokićem i M. Cankom) 1970 godine, realizovan u
periodu 1970-76.g, stambeno poslovni kompleks u Višegradu realizovan u periodu
1986-89, ...... Na spisku su i brojni
nerealizovani projekrti sa kojima je osvajao nagrade na afrhitektonskim
konkursima, kao na primejr Hotel „Otoka“ na Žabljaku 1972.g, „kamenite“ kuće u
Ulcinju,.. Projektovao je više od 50 spomenika i spomen obilježja podignutih u
Crnoj Gori.
Zeković je za svoje stvaralaštvo, pored Borbine
nagrade i brojnih nagrada na arhitektonskim konkursima dobio više društvenih i
državnih priznanja: Nagradu SO Ivangrad
„21 jul“ – 1966. godine, Nagradu SO Rožaje „30 septembar“ – 1972. godine,
Nagradu SO Kolašin „29 decenmbar“ 1979. giodine, Velika plaketa Saveza boraca
Jugoslacvije (SUBNOR) „ za spomenike i spomen obilježja“... Posebno priznanje
njegovom stvaralaštvu predstavljaju izložbe na kojima su međunarodnoj javnosti
pfredstavljeni njegovi projekti: Beč 2013., MOMA Njujork 2018., XIV bijenale arhitekture u Veneciji...
Umro je u Beogradu, na svoj osamdeseti
rođendan, 28. juna 2010. godine, poslije
50 godina posvećenih projektovanju.
Pored nabrajanja imena projekata i godina njihove realizacuije, medalja Radosava Zekovića ima i drugu i drugačiju stranu. Imam potrebu da i o toj drugoj strani medalje ispričam priču jer su rijetki slučajevi da se Otadžbina sa nekim ovako surovo obračunala, kao sa Zekovićem, a da je to uzvraćeno time što je Otadžbini u nasljeđe ostavio remek djela savremene arhitekture. Druga strana njegove medalje je priča o iskušenjima i Strašnom sudu, njegovoj patnji i stradanju, priča o njegovom ustajanju i uspravljanju do zvijezda. „... život našeg oca je nesvakidašnji, kao ruski roman, ne kao Dostojevski, više Lav Tolstoj“, kaže njegov sin Ervin na kraju pisma o životu, iskušenjima i stradanjima svog oca.
Život se sa Radosavom Zekovićem poigravao i kad je u pitanju datum njegovog rođenja. Rođen je 28 juna 1930. godine. Trideset godina kasnije, 28. juna 1960. godine, diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Sarajevu. Preminuo je na svoj osamdeseti rođendan 28. juna 2010. godine.
Priča o iskušenjima i stradanju Radosava Zekovića
počinje mnogo prije njegovog rođenja, od njegovih predaka.. Radosav potiče iz ugledne porodice. Njegov otac
Toma Radosavov Zeković, bio je učesnik balkanskih ratova, ranjavan u bici na
Grebenu, učesnik Mojkovačke bitke, vijećnik ZAVNOCG... Tomina braća Dragiša i
Radun internirani u austrougarske logore, Tomin brat Radule Radosavov Zeković
poginuo na Glasincu[1]...
svi spremni da na poklič „aj ko je vitez“ sa sabljom i puškom stanu na branik
Otadžbine.
Porodica arhitekte Radosava Zekovića je bila
brojna. Njegovi roditelji, otac Toma i majka Jelena, imali su 12 djece. Petoro
je umrlo u ranoj mladosti. Jedan od braće, Vaso, rođen 1924. godine, poginuo je
u NOB-u, u Vrbici 1944. godine[2]. Vaso je 1937. godine, kao maturant, bio jedan
od prvih članova partijske ćelije KPJ u rodnoj Slatini[3].
Toma, za ratne zasluge, dobija 1934.
godine od Kralja Aleksandra, imanje u Đakovici. Tek što su se skućili počinje
rat, odstupanje preko Čakora, spašavanje golih života i povratak u Andrijevicu.
Nedugo poslije Drugog svjetskog rata i osvajanja
slobode, dolaze i godine iskušenja. Rezolucija Inforbiora, podjele među
dojučerašnjim ratnim drugovima i saborcima, podjele među braćom, počinju hapšenja, presude bez suđenja, Goli
otok... Radosav je, 1949. godine bio
maturant beranske gimnazije. Partijsko rukovodstvo Berana i Bijelog Polja se izjasnilo
za IB-e i odmetnulo u šumu. Vlast je organizovala potjere, pa su i maturanti
beranske ghimnazije mobilisani. Dobili su puške i bojevu municiju i zajedno sa
pripadnicima Vojske i Milicije dobili zadatak da nađu, pohapse, ako treba i
pobiju, odmetnute članove komiteta, odnosno „bandu“ kako su ih tada nazivali. Našli
su ih i opkolili u šumi. Radosav Zeković
je, prema pričanju njegovih savremenika, opalio jedan metak i upozorio opkoljene. Pravdao se da je puška opalila
slučajno. Po drugoj verziji, u koju hoću da vjerujem, Radosav je htio da
upozori opkoljene - među kojima je bio i njegov rođak. Nije htio da puca u njih
kao u glenene golubove. Rizikovao je glavu da bi spasio dušu. Vezali su ga uz
drvo - da ga strijeljaju po kratkom postupku u slučaju da „banda“ pobjegne.
Srećom po Radosava, „banda“ je pohapšena, a Radosav je sproveden u Ivangrad, pa
na Cetinje. Dobio je „administrativnu“ kaznu – dvije godine robije i preko Kotora
i Crikvenice, zloglasnim brodom „Punat“ odvezen na Goli otok.
Dvije godine „administrativne“ kazne na Golom
otoku su se pretvorile u dvije godine patnje, iskušenja i stradanja. Dvije
godine Strašnog suda. Opet je druge čuvao od sebe, rizikovao glavu a spašavao dušu. Za nagradu je
dobio torturu od čijih posljedica se liječio naredene dvije godine i oporavljao
više od dvije. Uhapšen je 27 oktobra 1949. a sa Golog otoka otpušten 5. maja 1951.
godine[4].
Poslije Golog otoka slijede dvije godine gipsanog
korita i liječenja u Rovinju. Srećom tamo ga je, u liku medicinske sestre,
čekala njegova Dobra vila, Adela, Slovenka iz Štajerske. Pomogla
mu je da se oporavi, da ustane i da se uspravi i – na kraju postala njegova
supruga, životna saputnica i sapatnica i njegova najveća podrška.
Po završenom liječenju odlazi u Beograd sa namjerom da studira
književnost. Na četvrtoj je shvatio da hipoteka Golog otoka predstavlja breme koje će ga uvijek pritiskati i biti teret ostvarivanju snova o
književnosti. Zato, 1946. godine, napušta
fakultet i odlazi u Sarajevo sa namjerom da se upiše na studije arhitekture.
Sjenka Golog otoka ga je i tamo pratila. Na prijemnom ispitu iz „lijepog
risanja“, zagrebački profesor Mladen Vukić, koji mu nije bio naklonjen, u želji
da ga obeshrabri podrugljivo je komentarisao Zekovićevu namjeru da sa 26 godina
započne studije arhitekture: „Vi, mladi kolega, Vi ste Crnogorac, malo ste
poranili na arhitekturu. Za Vas Crnogorce je pravo...“
Zeković nije odustao. Na štakama je išao na
predavanja, sa suprugom, koja je izdržavala cijelu porodicu, i sinom Ervinom stanovao je u
studentskoj sobi. Za manje od četiri godine je završio fakultet, crtao na dasci
ili na krevetu jer sto za crtanje nije mogao da priušti, prvi u generaciji
diplomirao kod profesora Najdharta... Odbio je ponudu da kao najbolji student
generacije ostane na Fakultetu i vratio u zavičaj. Sve ostalo je ispričano u
prvom dijelu ove priče.
Piše: Velizar Radonjić
iz rukopisa knjige HRONIKA GRADITELJSTVA U CRNOJ GORI
[1] Mojašević Milorad, SLATINA
I SLATINJANI, Slatina 1987.g. str, 31-43.
[2]
Ştradali Jugoslavije od 06.04.1941 do 15.05.1945. godine prema mestu stanovanja
pre rata i nacionalnoj pripadnosti, strana 83.
[3] Mojašević Milorad, SLATINA
I SLATINJANI, Slatina 1987.g. str, 41
[4]
Popis zatvorenika na Golom ootoku, stra 122
