HRONIKA GRADITELJSTVA U CRNOJ GORI

PRIČA O RADOSAVU ZEKOVIĆU

 Rijetki su slučajevi da se Otadžbina ovako surovo sa nekim obračunala kao sa Radosavom Zekovićem, a da je to uzvraćeno time što je Otadžbini u nasljeđe ostavio remek djela savremene arhitekture.

 Zeković Tome Radosav, arhitekta, rođen 28. juna 1930. godine u Slatini kod Andrijevice, autor projekata koji spadaju u  najvrjednija djela crnogorskog graditeljskog nasljeđa i kulturne baštine. Njegova životna priča je jedinstvena, pa će i moja priča o njemu biti jedinstvena, drugačija od ostalih priča, slojevita kao i njegova biografija. Počeću od onog dijela njegove priče koji je prvenstveno predmet Hronike graditeljstva: o Radosavu Zekoviću, arthitekti.

Radosav Zeković je, spletom okolnosti o kojima ću nešto više reći u drugom dijelu ove priče, studije arhitekture upisao sa navršenih dvadesetšest godina. Studirao je u Sarajevu kod Korbizijeoovog učenika Juraja Najdharta. Kod profesora Najdharta je i diplomirao 28. juna 1960. godine, na svoj  trideseti rođendan, sa projektom Hotela „Berane“ u Ivangradu (sadašnje Berane) koji je ozgrađen dvije godine kasnije na obali Lima. 

Odbio je Najdhartovu ponudu da ostane na Arhitektonskom fakultetu i nastavi univerzitetsku karijeru. Vratio se u zavičaj, inicirao osnivanje Urbanističkog zavoda i započinje karijeru projektanta i urbaniste. Nešto kasnije, u periodu od 1966-1968 godine, uključuije se u veliki međunarodni multidisciplinarni projekat „Južni Jadran“, koji je realizovan pod pokroviteljstvom UNESCo-a i dirigentskom palicom Adolfa Ciborovskog. Nakon toga, 1968. godine prelazi u Beograd i u sastavu tada moćnog privrednog sistema „Industrija import“ iz Titograda, osniva biro za projektovanje „Industrija import inženjering“ (kasnije transformisan u „Beoplan“). Od 1990. do penzionisanja 1997. godine u beogradskom „Kablar inženjeringu“ radi na realizaciji niza projekata u Rusiji i Ukrajini. 

Lista njegovih projekata je, značajnim dijelom, lista bisera crnogorskog graditeljstva. Nabrojiću samo one najsjajnije: Hotel „Berane“, diplomski rad, realizovan 1962. godine; Motel „Jelovica“ na planini Jelovici kod Berana, 1963.g, Hotel „Sandžak“ I faza u Bijelom Polju, 1967., i „Sandžak“ II faza (koautor sa Z. Petrovićem i A. Radojevićem) 1972.g, Hotel „Rožaje“ u Rožajama, 1971.g., Hotel „Bjelasica“ u Kolašinu, 1979.g, Motel „Petnjica“ u Petnjiici, (koautor sa Ervinom zekovićem), 1986., Motel „Lokve“ 1968.g, Objekat društveno-političkioh organizavija – CK Crne Gore, konkursni rad iz 1965. godine, sa manjim  izmjenama reralizovan u periodu 1975.-79. gdine, nagrađen Republičkom Borbinom nagradom za arhitekturu za 1979. godinu... Na spisku njegovih projekata nalaze se, Stambeni kompleks preko puta banke u Ivangradu 1966.,  Poslovni kompleks sa bankom u Ivangradu (koautorstvo sa Zlatkom Ugljenom i J. Fincijem), projekat urađen 1966, rtealizovan 1979. g.,  zatim Poslovna zgrada „Veletrgovine“ u Kolašinu 1983., Stambeno poslovni centar u Tiršovoj uliici u Bijelom Polju (koautor sa Ervinom zekovićem)1982-88, Stambena naselja Bele Vode i Cerak u Beogradu 1972 g., Stambeno naselje Kneževac – Kijevo sa 10.000 stanova (timski rad sa A. Đokićem i M. Cankom) 1970 godine, realizovan u periodu 1970-76.g, stambeno poslovni kompleks u Višegradu realizovan u periodu 1986-89, ......  Na spisku su i brojni nerealizovani projekrti sa kojima je osvajao nagrade na afrhitektonskim konkursima, kao na primejr Hotel „Otoka“ na Žabljaku 1972.g, „kamenite“ kuće u Ulcinju,.. Projektovao je više od 50 spomenika i spomen obilježja podignutih u Crnoj Gori.  

Zeković je za svoje stvaralaštvo, pored Borbine nagrade i brojnih nagrada na arhitektonskim konkursima dobio više društvenih i državnih priznanja:   Nagradu SO Ivangrad „21 jul“ – 1966. godine, Nagradu SO Rožaje „30 septembar“ – 1972. godine, Nagradu SO Kolašin „29 decenmbar“ 1979. giodine, Velika plaketa Saveza boraca Jugoslacvije (SUBNOR) „ za spomenike i spomen obilježja“... Posebno priznanje njegovom stvaralaštvu predstavljaju izložbe na kojima su međunarodnoj javnosti pfredstavljeni njegovi projekti: Beč 2013., MOMA Njujork 2018.,  XIV bijenale arhitekture u Veneciji...

Umro je u Beogradu, na svoj osamdeseti rođendan,  28. juna 2010. godine, poslije 50 godina posvećenih projektovanju.

  

Pored nabrajanja imena projekata i godina njihove realizacuije, medalja Radosava Zekovića ima i drugu i drugačiju stranu. Imam potrebu da i o toj drugoj strani medalje ispričam priču jer su rijetki slučajevi da se Otadžbina sa nekim ovako surovo obračunala, kao sa Zekovićem,  a da je to uzvraćeno time što je Otadžbini u nasljeđe ostavio remek djela savremene arhitekture.  Druga strana njegove medalje je priča o iskušenjima i Strašnom sudu, njegovoj patnji i stradanju, priča o njegovom ustajanju i uspravljanju do zvijezda. „... život našeg oca je nesvakidašnji, kao ruski roman, ne kao Dostojevski, više Lav Tolstoj“, kaže njegov sin Ervin na kraju pisma o životu, iskušenjima i stradanjima svog oca.

Život se sa Radosavom Zekovićem poigravao i kad je u pitanju datum njegovog rođenja.  Rođen je 28 juna 1930. godine. Trideset godina kasnije, 28. juna 1960. godine, diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Sarajevu. Preminuo je na svoj osamdeseti rođendan 28. juna 2010. godine.

Priča o iskušenjima i stradanju Radosava Zekovića počinje mnogo prije njegovog rođenja, od njegovih predaka.. Radosav potiče iz ugledne porodice. Njegov otac Toma Radosavov Zeković, bio je učesnik balkanskih ratova, ranjavan u bici na Grebenu, učesnik Mojkovačke bitke,  vijećnik ZAVNOCG... Tomina braća Dragiša i Radun internirani u austrougarske logore, Tomin brat Radule Radosavov Zeković poginuo na Glasincu[1]... svi spremni da na poklič „aj ko je vitez“ sa sabljom i puškom stanu na branik Otadžbine.

Porodica arhitekte Radosava Zekovića je bila brojna. Njegovi roditelji, otac Toma i majka Jelena, imali su 12 djece. Petoro je umrlo u ranoj mladosti. Jedan od braće, Vaso, rođen 1924. godine, poginuo je u NOB-u, u Vrbici 1944. godine[2].  Vaso je 1937. godine, kao maturant,  bio  jedan od prvih članova partijske ćelije KPJ u rodnoj Slatini[3].  Toma, za ratne zasluge, dobija 1934. godine od Kralja Aleksandra, imanje u Đakovici. Tek što su se skućili počinje rat, odstupanje preko Čakora, spašavanje golih života i povratak u Andrijevicu.

Nedugo poslije Drugog svjetskog rata i osvajanja slobode, dolaze i godine iskušenja. Rezolucija Inforbiora, podjele među dojučerašnjim ratnim drugovima i saborcima, podjele među braćom, počinju hapšenja, presude bez suđenja, Goli otok...  Radosav je, 1949. godine bio maturant beranske gimnazije. Partijsko rukovodstvo Berana i Bijelog Polja se izjasnilo za IB-e i odmetnulo u šumu. Vlast je organizovala potjere, pa su i maturanti beranske ghimnazije mobilisani. Dobili su puške i bojevu municiju i zajedno sa pripadnicima Vojske i Milicije dobili zadatak da nađu, pohapse, ako treba i pobiju, odmetnute članove komiteta, odnosno „bandu“ kako su ih tada nazivali.   Našli su ih i opkolili u  šumi. Radosav Zeković je, prema pričanju njegovih savremenika, opalio jedan metak i upozorio opkoljene. Pravdao se da je puška opalila slučajno. Po drugoj verziji, u koju hoću da vjerujem, Radosav je htio da upozori opkoljene - među kojima je bio i njegov rođak. Nije htio da puca u njih kao u glenene golubove. Rizikovao je glavu da bi spasio dušu. Vezali su ga uz drvo - da ga strijeljaju po kratkom postupku u slučaju da „banda“ pobjegne. Srećom po Radosava, „banda“ je pohapšena, a Radosav je sproveden u Ivangrad, pa na Cetinje. Dobio je „administrativnu“ kaznu – dvije godine robije i preko Kotora i Crikvenice, zloglasnim brodom „Punat“ odvezen na Goli otok.

Dvije godine „administrativne“ kazne na Golom otoku su se pretvorile u dvije godine patnje, iskušenja i stradanja. Dvije godine Strašnog suda. Opet je druge čuvao od sebe, rizikovao glavu a spašavao dušu. Za nagradu je dobio torturu od čijih posljedica se liječio naredene dvije godine i oporavljao više od dvije. Uhapšen je 27 oktobra 1949. a sa Golog otoka otpušten 5. maja 1951. godine[4].

Poslije Golog otoka slijede dvije godine gipsanog korita i liječenja u Rovinju. Srećom tamo ga je, u liku medicinske sestre, čekala njegova Dobra vila, Adela, Slovenka iz Štajerske. Pomogla mu je da se oporavi, da ustane i da se uspravi i – na kraju postala njegova supruga, životna saputnica i sapatnica i njegova najveća podrška.

Po završenom liječenju odlazi u Beograd sa namjerom da studira književnost. Na četvrtoj je shvatio  da  hipoteka Golog otoka predstavlja breme koje će ga uvijek pritiskati i biti teret ostvarivanju snova o književnosti. Zato, 1946. godine, napušta fakultet i odlazi u Sarajevo sa namjerom da se upiše na studije arhitekture. Sjenka Golog otoka ga je i tamo pratila. Na prijemnom ispitu iz „lijepog risanja“, zagrebački profesor Mladen Vukić, koji mu nije bio naklonjen, u želji da ga obeshrabri podrugljivo je komentarisao Zekovićevu namjeru da sa 26 godina započne studije arhitekture: „Vi, mladi kolega, Vi ste Crnogorac, malo ste poranili na arhitekturu. Za Vas Crnogorce je pravo...“

Zeković nije odustao. Na štakama je išao na predavanja, sa suprugom, koja je izdržavala cijelu porodicu, i sinom Ervinom stanovao je u studentskoj sobi. Za manje od četiri godine je završio fakultet, crtao na dasci ili na krevetu jer sto za crtanje nije mogao da priušti, prvi u generaciji diplomirao kod profesora Najdharta... Odbio je ponudu da kao najbolji student generacije ostane na Fakultetu i vratio u zavičaj. Sve ostalo je ispričano u prvom dijelu ove priče. 

Piše: Velizar Radonjić 

iz rukopisa knjige HRONIKA GRADITELJSTVA U CRNOJ GORI

 

 

---

[1] Mojašević Milorad, SLATINA I SLATINJANI, Slatina 1987.g. str, 31-43.

[2] Ştradali Jugoslavije od 06.04.1941 do 15.05.1945. godine prema mestu stanovanja pre rata i nacionalnoj pripadnosti, strana 83.

[3] Mojašević Milorad, SLATINA I SLATINJANI, Slatina 1987.g. str, 41

[4] Popis zatvorenika na Golom ootoku, stra 122